آیینهای باران خواهی در ایران

از مطالعه اساطیر و آیینها و مناسک و رسوم مختلف مردم در سراسر جهان بر می‌آید که آب همواره به عنوان «بن مایه آفرینش» و بارور کننده و زاینده مورد تقدیس و ستایش بوده است و همواره اقوام گوناگون برای آن سرشتی جادویی قائل بوده اند.

در حوزه‌های گوناگون فرهنگی و با توجه به جغرافیای بومی آیینها، باورداشت های گوناگونی در مورد آب مشاهده می شود. یکی از این حوزه‌های فرهنگی ایران است که با توجه به خصوصیات جغرافیایی اقلیمهای متفاوتی را در بر می‌گیرد. در بیشتر این آیینها، ترس از خشکسالی به چشم می‌خورد؛ از همین روی، مراسمی چون عروسی آب و دعاهای باران و نماز و نیایش برای طلب باران و یا شستن تابوت در آب و یا نهادن علم عزاداری برای باران خواهی پدید می‌آید؛ و یا اینکه در باور مردم آب همواره از سرشتی جادویی برخوردار است، چنانکه شبها کاریزها و قناتها و چشمه‌ها و رودخانه‌ها مأوای موجودات وهمی و جنیان و پریان می‌شود .

مراسم دعای باران در حوزه کویر:
با توجه به اینکه فلات ایران – بویژه نواحی مرکز و حاشیه و اطراف کویرهای بزرگ «لوت» و «نمک» – خشک و کم آب است، یکی از مشکلات اساسی‌ مردم شهری و در روستایی تأمین آب است. ارزش حیاتی باران برای کشاورزان و دامداران – که بشدت به نم و رطوبت زمین‌متکی اند – سبب شده است که همیشه چشم به آسمان بدوزند و در انتظار آمدن ابرهای بارانزا باشند و همین امر موجب برگزاری مراسم برای طلب و تمنای باران شده است. این مراسم به دو صورت فردی و گروهی انجام می‌گیرد .

نمونه‌های فردی:
– نهادن قیچی در زیر ناودان (در روستاهای سربند، علی‌آباد، مهاجران، فراهان).
– وارونه گذاردن بیل در آبراه خانه‌ها (در روستاهای مشک آباد، خمین، محلات، ساوه، سربند).
– نوشتن نام هفت یا چهل کچل و گره زدن ریسمان و آویختن آن از ناودان (در روستاهای سربند، ده کوهر، ده داوود، هند رود، ‌شازند، خمین، محلات، و در میان بختیاریها).

نمونه‌های گروهی:
– نماز استسقاء یا نماز باران، چمچه گلین، ‌عروسی قنات.

در این بخش، باختصار و به عنوان نمونه مراسم «چمچه گلین» و «عروسی قنات» را برای شما شرح می دهیم:

 
چمچه گلین:
این مراسم از جمله مراسم فراگیر و رایج در آیین نمایشی باران خواهی در نقاط مختلف ایران و حتی دیگر کشورهاست (از جمله ترکیه، بلغارستان، یوگسلاوی، سوریه، ترکمنستان، تاجیکستان، پاکستان) .

این مراسم با کار بچه‌هایی شروع می‌شود که یکی از آنها «چمچه» یا قاشق بزرگ چوبی را در دست دارد. بچه‌ها لباس عروسکی را که از قبل آماده کرده‌اند به تن‌ چمچه می‌پوشانند و آن را چمچه گلین (عروس باران) می‌نامند. یکی از بچه‌ها چمچه گلین را به دست می‌گیرد و همراه بچه‌های دیگر، در حالی که ترانه عروس چمچه و تمنای باران را می‌خوانند، برای گرفتن هدیه به در خانه‌ها در (شهر یا روستا) می‌روند.

بر در هر خانه، رئیس یا بزرگ خانه سطل یا ظرفی آب روی عروس چمچه می‌ریزد و مقداری حبوبات و مواد خوراکی یا پول به بچه‌ها می‌دهد. در پایان، بچه‌ها با موادی که گردآوری کرده‌اند آش می‌پزند و آن را میان خود و نیازمندان تقسیم می‌کنند.

این مراسم از جمله آیینهایی است که برای طلب باران در بیشتر روستاهای مرکزی و بویژه منطقه سربند و شازند ‌و روستاهای ترک زبان اجرا می شده است و هنوز در برخی روستاها اجرا می‌شود. نظیر این مراسم در سایر نقاط ایران در حوزه فرهنگی گیلان با عنوان «کتراگئشه»‌ در بوشهر با عنوان «گلین» و «عروس زشت» برگزار می‌شود. به این طریق که عروسی را (که مظهر زیبایی و نشانه باروری است) به صورت زشتی جلوه‌گر می‌سازند و با تکدی از اجتماع و طبیعت برای چنین مظهری طلب نعمت می‌کنند.

آنچه در تمامی این مراسم مشابه است کار گروهی و طلب نعمت کردن است، به نشانه برکتی که قرار است از طبیعت نازل شود؛ و به طور معمول، در همه آنها ترانه‌ای دسته جمعی برای طلب باران خوانده می ‌شود.

از دیگر نمونه های این مراسم اجری نمایش باران خواهی «گلی» در دشتستان و نیریز و ممسنی و روستای چاه انجیر سروستان و سیف‌آباد لرستان و همچنین در بوشهر و در ایل «باصری» است.

عروسی قنات

عروسی قنات امروزه در بسیاری از نقاط ایران از جمله روستاهای اراک، تفرش، ملایر، تویسرکان، محلات، خمین، ‌گلپایگان،‌ دلیجان، چهارمحال، اصفهان، دامغان،‌ شاهرود، یزد، شهرکرد، متداول است. در حال حاضر، در ایران این آیین ویژه قنات است. احتمال دارد که در دوران باستان عروسی چشمه و رودخانه و … نیز وجود داشته است.

در مراسم عروسی قنات، اجرای شادی و دادن طعام نماد برکت و نعمت خواهی از طبیعت است و شاید عروس قنات بازمانده‌ای از رسم کهن قربانی دادن برای آب باشد. در حوزه‌های متفاوت جغرافیایی و فرهنگی، مراسم و آیینهای گوناگونی برای باران خواهی در مورد تقدس آب برگزار می‌شود، آنچه مهم است این است که ممکن است صورت ظاهری اجرای این آیینها متفاوت باشد، ولی ریشه‌های مشترکی دارند.

در مراسمی چون «جشن آب نو» (تعویض آب حوضها و آب انبارها به هنگام سال نو) «جشن تیرگان»، بردن آب به سر سفره عقد و نوروز، سپردن سبزه به آب در سیزده نوروز، عروسی باران و یا چهل کچلون، کوسن گلین، اعتقاد به جاندار بودن آب در باورداشت های مردم، به چشم می‌خورد که همواره نماد برکت و زایش و فزونی نعمت است.
منبع:irandeserts.com