به اعتقاد قدما ،چهار عنصر اصلی هستند که مدار وجود کائنات و عالم ماده و جهان جسمانی را تشکیل می دهند که این عناصر اربعه یا چهارگانه عبارت است از : آتش ، باد یا هوا ، آب و خاک ؛ از ترکیب عناصر اربعه یعنی آتش، هوا، آب و خاک حالت خاصی در انسان به وجود می آید که خصوصیات همه آن عناصر را دارد ولی گاه به خاطر وراثت و شرایط اقلیمی مانند آب و هوا، دما و نوع تغذیه بعضی از این عناصر موجود در بدن آدمی بر دیگری غلبه می نماید .
در بدن انسان چهار نوع خلط وجود دارد که آنها را اصطلاحاً “اخلاط اربعه” می نامند. اخلاط اربعه عبارت اند از: صفرا، خون، بلغم و سودا. در حالت طبیعی، اخلاط اربعه در بدن هر شخص سالمی باید به حالت تعادل باشد تا ادامه زندگی و حیات او مقدور باشد ، در غیر این صورت، هر کدام از آن ها که غلبه نماید، خطرناک است و نیز مشخص کننده نوع مزاج غالب در فرد است؛به عنوان مثال، اگر در فردی صفرا غلبه نماید وی را صفراوی مزاج، و اگر خون غلبه کند، او را دموی مزاج، و اگر بلغم غلبه یابد، بلغمی مزاج می نامند؛ هم چنان که اگر در شخصی سودا غلبه نماید، او را سوداوی مزاج می گویند.
سعدی شیرازی علیه الرحمه در بیتی این مطلب را به صورتی زیبا بیان نموده :
چهار طبع مخالف سرکش چند روزی بودند با هم خوش
چون یکی زین چهار شد غالب جان شیرین برآید از قالب
لذا طبع و مزاج انسانها با توجه به نوع آب و هوای محل زندگی و نوع رژیم غذائی موجود(عادات غذائی)به چهار دسته تقسیم می‌شود : ۱- دموی مزاج یا طبع بهاره (یعنی گرم و تر) ۲- سوداوی مزاج یا طبع پاییزه(یعنی سر و خشک) ۳- بلغمی مزاج یا طبع زمستانه(یعنی سرد و تر) ۴- صفراوی مزاج یا طبع تابستانه (یعنی گرم و خشک).
عناصر اربعه(آتش، هوا، آب و خاک)نیز همان مزاج یا طبع چهارگانه را دارا هستند که بدین خاطر مجازاً به مزاجهای اربعه نیز اطلاق می گردد یعنی طبع دم(خون) یا هوا ، طبع بلغم یا آب ، طبع سودا یا خاک ، طبع صفرا یا آتش …
هر نوع از مواد غذایی (اعم از گیاهان و میوه ها و غذاها و گوشت حیوانات و غیره) نیز یک طبع خاص دارد و اثر خاصی بر روی اخلاط اربعه می گذارد و آن را به حالت تعادل یا عدم تعادل در خواهد آورد ؛ به عنوان مثال، استفاده از مواد غذایی چرب و شیرین به طور مداوم ، صفرا را افزایش می دهد، همچنان که پرخوری و عدم رعایت اعتدال در مصرف مواد غذایی موجب غلبه ی خون می شود. استفاده از ترشی جات سرکه و لبنیات به مقدار زیاد موجب طغیان و ازدیاد بلغم ، و خوردن غذاهای نمک سود و مانده و نیز خوردن بادمجان به مقدار زیاد و یا گوشت حیوانات پیر سبب ازدیاد سودا می گردد و قابل ذکر است که هر یک از اخلاط چهارگانه که در شخص غلبه نماید جهت برگرداندن آن به حالت اعتدال می بایست غذا و میوه های طبع مخالف استفاده نماید مثلاً اگر صفراء غلبه نماید چون مزاج صفراء گرم و خشک می باشد شخص باید خوراکی های طبع سرد و تر (بلغمی ها) مصرف کند .
پس می بینیم که همه موجودات عالم اعم از زمین و زمان(فصول و ایام)،گیاهان ،حیوانات و حتی بدن انسانها ، طبع دارند و با بدن انسان رابطه ای تنگاتنگ و هماهنگ دارند و اگر ما طبع خویش را بشناسیم می توانیم با طبیعت هماهنگ شده و می دانیم که چه بخوریم ، چه بپوشیم و چه بگوییم تا بتوانیم به سمت تعالی پیش رفته و به آن هدف متعالی ترسیم شده برای این عالم ماده دست یابیم ، لذا پایه و اساس تمامی علوم طبیعی اعم از زیست شناسی و طب اسلامی و نیز حتی علوم الهی و خداشناسی ؛ شناخت خود ، شناخت بدن و نیز شناخت طبع و مزاج انسانی است .
منبع : محمد باقر فیروزی
