روستاهای کوهستانی و خنک طالقان را از دست ندهید

وب سایت همشهری شش و هفت – محمد باریکانی: طالقان در منتهی الیه  شمال غرب استان البرز در دره سرسبزی واقع شده است. شرقی‌ترین نقطه طالقان روستای گراب و گردنه عسلک است که به جاده چالوس می‌رسد و غربی‌ترین نقطه آن روستای پرگه و گردنه انگه است که به الموت و استان قزوین ختم می‌شود.

طالقان 80 روستای فعال دارد که بسیاری از آنها یا در حاشیه رودخانه شاهرود یا در دامنه رشته کوه‌ البرز قرار دارند. بررسی‌های باستان‌شناسی در طالقان آثاری از هزاره دوم و اول پیش از میلاد را مشخص کرده‌اند. طالقان سکونتگاه اقوام مهاجرشمالی بود، ولی در متون تاریخی در نوشته‌های آرتور کریستین سن از محلی به نام «شهرگ» در ولایت «مورتا»، جنوب دیلم نام برده‌اند.بنابراین در متون تاریخی، نام طالقان به طور مستقیم نیامده است.

برخی باستان شناس‌ها با بررسی مناطقی از مازندران احتمال داده‌اند که طالقان در دوره ساسانی، بخشی از قلمرو «آل‌گشنسب» و «آل قارن» بوده ‌باشد. وجود مدنیت در طالقان را به دوره هخامنشیان و حتی مادها نسبت داده‌اند. اما تاریخ طالقان از دوره ساسانی به دلیل جنگ‌های سخت اعراب با ایران در مناطق کوهستانی دیلمیان که قزوین و طالقان را نیز شامل می‌شد شکل جدی‌تر به خود گرفته است. مغول‌ها که به ایران رسیدند جنگی سخت میان آنها با مردمان طالقان در گرفت تا آنجا که برخی ساکنان طالقان در وصف نبرد مردمان این منطقه با مغول‌ها می‌گویند‌ نبرد با مغولان چنان طولانی وسخت بود که از کشتار و خونریزی، رودخانه شاهرود به سرخی گرایید. 

 

طالقان در دوران اسماعیلیان نیز شهرت بسیار داشت و نبردهای سختی میان اسماعیلیان و سلجوقی‌ها و در همان دوره مرعشیان و مغولان در این نقطه از کشور در گرفت. قلعه مهم اسماعیلیان بر فراز قله ارژنگ با اشراف کامل بر مناطق وسیع در طالقان قرار داشت. راه دسترسی به قله ارژنگ از دو روستای میناوند و باریکان امکانپذیر است، اما طی سال‌های گذشته قلعه اسماعیلیان بر فراز این قله به شدت تخریب شده است. 

از میان شاهان قاجار، ناصرالدین‌شاه علاقه زیادی به طالقان و مردمان این خطه داشت. ناصرالدین‌شاه در سال 1301 هجری قمری در سفری از رودبارک کلاردشت به پراچان در طالقان شرح این سفر را در منابع قاجاری به ثبت رساند. طالقان اکنون از نقاط زیبای طبیعت‌گردی به ویژه برای علاقه‌مندان به نقاط کوهستانی تعریف شده است. بر همین اساس کوهنوردان زیادی رشته کوه‌های البرز در طالقان را مسیری مناسب برای صعودهای چند روزه به سمت چالوس ‌ یا الموت در قزوین انتخاب می‌کنند.

روستای دو برادر لجوج !

  روستای کولج در همسایگی سه روستای زیبای دیگر به نام‌های حسنجون، خسبان و میراش قرار دارد و مسیر دسترسی به آن از شهرک طالقان که از دیرباز کانون آمد و شد اهالی طالقان و نقطه مرکزی طالقان بود، ممکن است.

این روستا به دو بخش بالا کولج و پایین کولج تقسیم شده است. آن طور که روستاییان می‌گویند‌ دلیل بالا و پایین شدن این روستا نیز به داستان اختلاف دو برادر که از قزوین برای اقامت در این روستا مهاجرت کرده بودند باز می‌گردد. بین دو برادر اختلاف پدید می‌آید و آن دو از یکدیگر جدا می‌شوند. یکی‌شان به محل بالا کولج می‌رود و نام کوله را بر محله خود می‌گذارد و دیگری در همان نقطه کنونی روستای کولج ماندگار می‌شود. در تعبیر عامیانه از نام کولج آمده که این نام از پاسخ دو برادر لجوج به سوال مردم از آنها در خصوص اختلاف‌شان برآمده است.

به این شکل که وقتی مردم از آن دو برادر لجوج در مورد اختلاف و لجبازی‌شان سوال می‌کردند، آنها می‌گفتند: «کو  لج ؟» به این معنا که قهر و لجاجتی در کار نیست و همین پاسخ بر نام روستای کولج ماندگار شد! جالب آنکه کولج بالا و پایین هر کدام دارای مسجد هستند و در وبلاگ همین روستا آمده است که در مراسم‌‌ عزاداری تاسوعا و عاشورا دسته کولج پایین به مسجد کولج بالا و در روز عاشورا دسته کولج بالا به مسجد کولج پایین می‌رود. قدمت تاریخی روستای کولج را نیز به دلیل یافتن تعدادی سفال به رنگ‌های نخودی و سرخ در تنها تپه جنوب قبرستان این روستا به دوره قاجار منتسب دانسته‌اند، اما شواهد دیگر قدمت این روستا را به پیشتر و حتی به دوره سلجوقیه بازمی‌گرداند.

قلعه کولج که به قلعه منصوریه شهرت دارد، در سال 521 در اختیار حکومت اسماعیلیان قرار گرفت. قلعه کولج که دید خوبی به تمامی ‌نقاط طالقان داشت از دژهای مهم اسماعیلیان در ایران است. شهید سرلشکر فلاحی هم دوره شهید چمران در دوران جنگ و همچنین رئیس ستاد مشترک ارتش ایران در دوره جنگ، چهره شناخته شده فرماندهی نظامی ‌ایران نیز زاده همین روستا ست و تندیس او در  ورودی شهر طالقان قرار دارد.

گلیرد

 زادگاه آیت‌الله طالقانی

 روستای گلیرد نیز همچون روستای کرکبود از روستاهای هدف گردشگری منطقه طالقان است. این روستا زادگاه آیت‌الله طالقانی است و از معماری سنتی بسیار خوبی برخوردار است. خانه تاریخی آیت‌الله طالقانی یکی از جاذبه‌های گردشگری روستای گلیرد است که هنوز پابرجاست. یک حمام تاریخی نیز از جاذبه‌های معماری این روستاست.

کوچه پس کوچه‌های روستای گلیرد از زیبایی زیادی برخوردار است و قدم زدن در آنها انسان را به ده‌ها سال پیش باز می‌گرداند. گلیرد اما از جاذبه‌های طبیعی چشم‌نواز نیز برخوردار است. خانه آیت‌الله طالقانی نیز که اکنون تبدیل به یک خانه موزه شده تاکنون گردشگران زیادی را راهی این روستا کرده است. در این خانه تمامی ‌لوازم شخصی آیت‌الله طالقانی و سیر تاریخی زندگی او قابل مشاهده است.

خانه آیت‌الله طالقانی یکصد سال قدمت دارد و سال 77 نیز به ثبت ملی رسیده است. صنایع دستی روستای گلیرد نیز انواع محصولات چوبی، بخاری‌های سنتی و تولیدات کرباس، گلیم، جاجیم، جوراب و دستکش و شال گردن است. سوغات این روستا نیز انواع خشکبار، لواشک‌های محلی و گردو است. برخی یافته‌های باستان شناسی متعلق به حدود ۶۰۰ سال پیش نیز از روستای گلیرد به دست آمده است. معماری این روستا برگرفته از معماری سنتی طالقان است.

خانه‌های کاهگلی و ارسی‌های آنها از چوب درختان گردو و توت ساخته شده است. کلون‌های در خانه‌ها نیز در این روستا هنوز کاربرد دارند. کتیبه‌های 600ساله نیز در این روستا وجود دارد. بازدید از چشمه گوارای گلیرد از بخش‌های مهم این سفر است. این چشمه به گفته مردم محلی از گواراترین آب‌های منطقه طالقان تشکیل شده و چنان پرآب بوده که علاوه بر مصرف خانگی پاسخگوی مصارف کشاورزی اهالی و آبیاری باغات نیز است.

میناوند

روستایی در همسایگی قلعه اسماعیلیان

 روستای میناوند، روستای بالایی باریکان و سرزمین مادری مهرداد میناوند فوتبالیست کشورمان است. میناوندی‌ها از مردمان ترک زبان طالقان هستند که بر بستر بالایی قلعه تاریخی ارژنگ اسکان گزیده‌اند. مردمان میناوند در بین روستاهای طالقان به داشتن اتحاد و همبستگی بسیار شهرت دارند.

به بزرگان روستا احترام بسیار می‌گذارند و آنچه بزرگ روستا به آنها بگوید بی‌چون و چرا می‌پذیرند. مردمان روستای میناوند آیین‌های جالبی در شادمانی و ماتم دارند. جمعیت این روستا زیاد است. در آیین‌های عروسی، تمامی ‌اهل روستا حضور می‌یابند و داماد از ابتدای مجلس تا پایان آن به احترام مهمانان روی پا می‌ایستد.

روستای میناوند از مسیر جاده باریکان می‌گذرد و بر فراز منطقه‌ای کوهستانی قرار گرفته و آخرین روستا در این نقطه است. آب و هوای خوب و دشت‌های وسیع کوهستانی و مناظر بکر کوهستان از جمله چشم‌اندازهای زیبای میناوند هستند. یک اردوگاه تفریحی نیز در نزدیکی میناوند دایر شده که مکان خوبی برای استراحت ورزشکاران و حتی علاقه‌مندان به کوهپیمایی است. چشمه‌های آب نیز در این روستا همچنان جوشان است.  

چند جاذبه تاریخی طالقان

 بقعه امامزاده میرسعید در حسنجون

این بقعه که متعلق به قاضی میرسعید بن سید علاالدین الحسینی از نوادگان امام محمد باقر (ع) است، در یکی از زیباترین مناطق کوهستانی طالقان در ضلع غربی روستای حسنجون و سیدآباد واقع شده است. این بنا فاقد گلدسته، دارای گنبد و همچنین سنگ قبر است و تاریخ اولیه بنای آن به قرن نهم و دهم هجری بازمی‌گردد. براساس کتیبه سنگ قبر، امامزاده قاضی میرسعید در سال 926 هجری قمری می‌زیست.

بقعه امامزادگان موسی و سلیم در آسفاران

این امامزادگان یکی موسی از اعقاب امام محمد تقی (ع) و دیگری سلیم از نوادگان امام جعفر صادق (ع) است که بقعه آنها در روستای آسفاران واقع شده است. بنای اولیه این بقعه متعلق به قرن هفتم یا هشتم هجری است. حرم امامزادگان نیز دارای ضریح چوبی است که گنبد آن اخیرا مورد مرمت قرار گرفته است. پیرامون بقعه را نیز قبرستان عمومی با انبوه درختان تنومند و بلند در برگرفته است.

حمام شهرک

 این حمام در شهر طالقان واقع شده و دارای سنگ نبشته‌ای است که تاریخ ساخت آن را 1261 هجری قمری ذکر کرده است. این بنا از آجر، سنگ و آهک ساخته شده و دارای سربینه و خزینه است. طاق‌های حمام گنبدی است و   بخشی از بنا توسط اداره میراث فرهنگی مرمت و بازسازی شده
است.

حمام تاریخی میر

در پایین طالقان روستایی وجود دارد که به روستای میر معروف است و حمام تاریخی آن متعلق به دوره صفوی است. این حمام دارای تون‌خانه و خزینه سرد و گرم است و از لحاظ معماری بسیار زیبا و دارای طاق‌ها و گنبدهای موزون است.

فشندک

از درخت هزار ساله تا باغ‌های میوه

  فشندک از روستاهای هدف گردشگری در طالقان است. این روستا دارای جمعیت زیادی است و شخصیت‌های هنری و فرهنگی بسیاری را در خود جای داده است. شناخته شده‌ترین شخصیت‌های روستای فشندک برادران امیدوار و شادروان استاد پرویز کلانتری هستند. روستای فشندک دارای یک درخت کهنسال سرزنده است که قدمت آن را هزار سال خوانده‌اند. دو منطقه گردشگری نیز در این روستا وجود دارد.

در بخش محمودکلایه این روستا که مملو از باغ‌های میوه است و در ابتدای روستای فشندک قرار دارد رودهای پر آبی جریان دارند که گردشگران می‌توانند در آلاچیق‌های دایر شده در همین باغ‌ها شب مانی کنند و از هوای خوب این منطقه با منظره سد طالقان لذت ببرند. باغ‌های محمود کلایه فشندک نیز مملو از درختان سیب، گیلاس، آلبالو، آلو و گردو است. یک مرداب زیبا نیز در این نقطه قرار دارد که آب آن به باغ‌های محمودکلایه جاری می‌شود.

جالب آنکه این مرداب که پیش‌تر بدون حصار بود به دلیل تخریب‌هایی که در چند سال اخیر توسط برخی گردشگران انجام شده است، فنس کشی شده تا باغ‌ها و درختان این منطقه از شکستن در امان بمانند. منطقه گردشگری دیگر در روستای فشندک که از آن به منطقه شهرک غرب نیز یاد کرده‌اند دارای ساختمان‌های ویلایی بسیار زیبا و چشم‌انداز بی‌نظیر است. ضمن آنکه پرنده هما و حتی مرغ حق نیز در مسیر روستای فشندک مشاهده شده و از این منظر این منطقه مکانی خوب برای پرنده‌نگری است. روستای فشندک همچنین دارای یک حمام تاریخی است که در دوره صفویه بنا شده و دارای سربینه و گرمخانه، خزینه و تون است.

باریکان

برجای مانده از مادها

 قدمت  روستای باریکان که نام آن به معنای مکان حاصلخیز است، براساس یافته‌های باستان شناسی و آثار به دست آمده از این روستا به حکومت مادها بازمی‌گردد. باستان شناس‌ها معتقدند که قدمت این روستا به شاهک نشین باریکانو در سرزمین ماد یا مادستان باز می‌گردد.

براساس پژوهش‌های باستان شناسی که گزارش آن توسط دکتر مهرداد ملک‌زاده از باستان شناس‌های مطرح ایران منتشر شده قبیله پریکانی‌ها در دره طالقان استقرار یافتند و روستای آنها با نام باریکانو که به باریکان تغییر نام یافته است در همین دیار قرار داشت. حتی باستان‌شناسان‌در وصف این روستا گمان برده‌اند که شاید باریکان یا همان باریکانو دیار پریکانیان مادی، همان روستایی است که کوروش پدر بزرگ مادی خود را بسیار دورتر از مهد فرمانروایی‌اش برای دور ماندن از توطئه به آنجا تبعید کرد.

با وجود پیشینه تاریخی این روستا اما برپایی شکل کنونی روستای باریکان را به دوره نادرشاه افشار حدود 270 سال قبل می‌رسانند و گفته می‌شود، شاه مراد از فرمانده‌هان نادرشاه افشار که در جنگ هرات کشته شد روستای باریکان را بنا کرد. در حمله هلاکوخان مغول به طالقان و تصرف و تخریب قلعه‌های اسماعیلیه در این منطقه روستای قدیم باریکان نیز که در نزدیکی قلعه تاریخی ارژنگ قرار داشت تخریب شد.

قلعه ارژنگ در روستای باریکان که برای بازدید از آن باید چند ساعت در مناطق کوهستانی این روستا کوهپیمایی کرد توسط کیامحمد بن بزرگ امیر احداث شد. جدای از این اثر تاریخی باریکان دارای دو غار اصلی است که یکی از آنها تا مدت‌ها محل تامین آب شرب روستاییان بود و دیگری که بر دامنه یکی از تپه‌های این روستا به نام خوزه کول قرار دارد، همچنان مسدود مانده است.

اما قدیمی‌های این روستا که یک بار از دهانه غار خوزه کول ورود کرده‌اند می‌گویند در داخل این غار که به نظر می‌رسد یک دستکند باستانی باشد، آثاری از معماری دستکند یافته‌اند. به نظر می‌رسد این دستکند که در میان روستاییان به غار شناخته می‌شود نیز در دوره‌های تاریخی حمله مغول‌ها به این منطقه برای پنهان ماندن از کشتار و جنگ و حتی در امان نگه داشتن دام‌ها و اسب‌ها کاربرد داشته است.

باریکان تا نزدیک به 20سال پیش  از کشاورزی بسیار خوبی برخوردار بود و زمین‌های این روستا سراسر زیر کشت گندم و جو بود. روستاییان به گله‌داری و باغداری مشغول بودند و اینک تنها باغ‌های میوه‌ این روستا سالم مانده‌است. روستای باریکان درست روبروی مسیر اصلی دسترسی به سد طالقان و کمپینگ محدود سد طالقان واقع شده است. در سال‌های گذشته با افزایش گردشگران داخلی علاقه‌مند به مناظر طبیعی و زیبای طالقان این روستا نیز از برخی تخریب‌ها همچون روستاهای دیگر طالقان در امان نمانده است.

زمین‌های کشاورزی ورودی به روستا به دلیل تردد خودرو گردشگران آسیب دیده و کشاورزان ناچار باید برای کشت محصولات کشاورزی خود اقدام به زیرو رو کردن چندین باره خاک حاصلخیزی کنند. باریکان یک رودخانه اصلی نیز دارد که حالا دیگر تنها در فصول پرآب سال خروشان است و در تابستان می‌خشکد. غار و چشمه پنجعلی نیز از دیگر مناطق زیبای این روستا است که در بخش بالایی روستا قرار گرفته است.

ایستا

دیار مردمان گوشه‌نشین

 در وصف رمز و رازهای این روستا هیچ اطلاع دقیقی در طالقان وجود ندارد. برخی پژوهشگران ساکنان این روستا را منتظران یا اهل توقف خوانده‌اند و از روستای‌شان با نام ایستا، فانوس‌‌آباد و ترک‌آباد هم نام برده‌اند. می‌گویند آنها پیروان میرزا صادق‌مجتهد تبریزی از عالمان عصر مشروطه هستند. این روستا که ورود به آن ممنوع است و ساکنان آن تنها پذیرای معدودی علما هستند و روابط‌شان حتی با سایر بخش‌های طالقان نیز قطع یا محدود است، هیچ گونه نشانی از نمودهای تمدن امروزی ندارد.

اهالی روستا در حاشیه شاهرود اقدام به ایجاد مزارع منظم برای کشت محصولات کشاورزی مورد نیاز خود کرده‌اند.آنها خانه‌های‌شان را کاهگلی و با نظم عجیب استوار کرده‌اند. از آب لوله‌کشی و برق استفاده نمی‌کنند. حتی روی آسفالت هم راه نمی‌روند تا مبادا اعتقادات‌شان خدشه‌دار شود. اهالی ایستا زندگی آرام خودشان را دارند. با هیچ‌کس کار ندارند و حتی از مراودات با بیرون از روستا نیز پرهیز می‌کنند. آموزش‌های‌شان مکتبخانه‌ای و صرفا به آموزش قرآن، متون دینی و خوشنویسی محدود می‌شود.

مهم‌ترین نوشته در وصف روستای ایستا را شاید بتوان متعلق به حسین عسکری دانست که پژوهشی درباره اهل توقف در طالقان است. آن طور که حسین عسکری نوشته است؛ از اواخر دهه 60 شمسی، یک مجموعه مسکونی عجیب در شرق شهر طالقان شکل گرفت که مربوط است به پیروان تجددگریز میرزا صادق مجتهد تبریزی (متوفی ۱۳۱۱ خورشیدی) که از امکانات مدرن و جدید استفاده نمی‌‌کنند. آنها همچنان بر تقلید از میرزا صادق تبریزی باقی مانده‌‌اند و به سبک زندگی یک‌قرن پیش ایرانیان زندگی می‌‌کنند.

این محل به ترک آباد و فانوس آباد هم مشهور است. تا چند سال پیش اهالی شهرک طالقان آنها را اسماعیلی مذهب می‌‌پنداشتند و گمان می‌کردند پیروان حسن صباح و اسماعیلیان هستند. آن‌ها با الهام از آرای فقهی میرزا صادق مجتهد تبریزی، روستای سنتی خود را در طالقان ایجاد کردند و شیعه اثنی عشری هستند. اهالی روستای ایستا شناسنامه ندارند، از امکانات رفاهی جدید مانند آب لوله‌کشی، گاز، برق، تلفن، مطبوعات، رادیو ، تلویزیون، بهداشت و درمان، آموزش و پرورش، رایانه و… استفاده نمی‌کنند. از کالسکه تک اسب برای رفتن به مزارع‌شان استفاده می‌کنند و زندگی مختص به خودشان را دارند.

 

گفته می‌شود جوانان‌شان که قصد ازدواج در خارج از روستا را داشته باشند باید برای همیشه از روستا بروند. در قاموس اهالی ایستا آن طور که برخی نوشته‌ها تاکید کرده‌اند، عروسی و عزا وجود ندارد و تنها سیروسلوک و انتظار برای ظهور امام‌زمان (عج) در زندگی آنها معنا دارد. میرزاصادق مجتهد تبریزی از فقیهان عصر مشروطه بود که به شدت با مشروطه مخالفت کرد و بر طرد مطلق مدرنیته و تجدد اصرار داشت. روستای ایستا ظاهرا با مهاجرت هواداران میرزا صادق از تبریز به طالقان شکل گرفت.

بنابراین ورود به روستای ایستا ممکن نیست و اگر بخواهید به این روستا سفر کنید باید اجازه اهالی برای ورود به روستای‌شان را داشته باشید. در غیر این صورت می‌توانید منظره زیبای ایستا را از بالا تماشا کنید و از نظم مهندسی موجود در این روستا و حتی چیدمان زمین‌های کشاورزی در فاصله‌ای اندک با خانه‌ها لذت ببرید.