مرصع‌کاری، کیمیای هنر بر جان فلزات

تزیین و ترصیع ظروف و زینت آلات فلزی و همچنین آرایش آنها به طرز سیاه قلم و یا صور مختلف صنعتی است که از دوران ساسانی در ایران معمول بوده و در دوره اسلام رو به زیبایی و کمال رفته است.

چون در شرع مبین اسلام استعمال ظروف سیمین و زرین منع گردیده و مکروه شناخته شده، هنرمندان سعی نموده اند با ساخت اشیایی از قبیل قاب قرآن، جا دعا و همچنین زینت آلات، هنر خویش را عرضه بدارند تا هم رسم و سنت قدیمی محفوظ ماند و هم از قوانین مذهبی سر پیچی نگردیده باشد.

یک نوع تزیین معمول در قرون اولیه اسلام، ساخت ظروف و یا اشیاء با نقش برجسته می باشد، به این ترتیب که نقوش و یا کلماتی را که برای تزیین شیی در نظر می گرفته اند قبلاً از فلز دیگری تهیه کرده، بعد آن را روی ظرف و یا شییی منظور، الصاق می نموده اند.

این طرز کار نه تنها برای آرایش اشیاء کوچک بلکه برای تزیینات اثاثه و یا اشیاء دیگر با وسعت بیشتر معمول بوده است. چنانکه ناصر خسرو در کتاب سفرنامه خویش موقعی که از زیارت مکه صحبت به میان می آورد متذکر شده که درهای خانه کعبه با نوشته های تزیینی و نقشهای هندسی و اسلیمی نقره کوب مزین بوده است.

روش دیگر تزیین عبارت بود از حک کلمه یا نقش منظور به وسیله قلمهای مخصوص و آنگاه سیاه نمودن این قسمتها با محلول نقره و سرب به طرز سیاه قلم. معمولاً در پایان کار، عمل صافکاری به وسیله سمباده صورت می گرفته است. برای فلزات محکم، که دست قدرت حکاکی آنها را نداشت از چکش استفاده می شده است.

در موزهء ایران باستان تعدادی از این نوع ظروف نقره به اشکال مختلف از قبیل سینی، تنگ و جامهای کوچک و بزرگ متعلق به قرن پنجم هجری موجود است. بر روی بعضی از این ظروف نام ابی العباس ولکین بن هرون مولا، بین عباراتی که جهت تزیین بکار برده شده مشاهده میگردد. و همچنین کلمه های برکت، سعادت، نعمت و سلامت که همگی دعای خیر در حق صاحب ظرف است برروی این ظروف نقش شده است محل ساخت این ظروف به آذربایجان نسبت داده می شود.

در دوران سلجوقی، صنعت ترصیع اشیاء فلزی به منتهای کمال رسید و از این دوران، اشیاء مختلف زیبایی به یادگار باقی مانده است. طرز ساخت و تکنیک معمول در این دوره با طرق مذکوره در فوق کاملاً متفاوت است. در این زمان برای تزیین مفرغ با فلزات دیگر چون نقره و مس، ابتدا شییی منظور را با ابزار مخصوص به هر شکل که می خواستند گود نموده بعداً نقاط کنده شده را با فلز مورد نظر پر می نموده اند.

از قرون هفتم و هشتم هجری ظروف ترصیع شده با نقره، از قبیل شمعدانهای کوتاه و بلند، سینی و لگن، عود سوز، آفتابه و غیره به مقدار زیاد باقیمانده است. عده ای محل ساخت آنها را به شهر موصل در عراق نسبت می دهند، ولی همزمان با ساخت این ظروف، همدان، مشهد، اصفهان و زنجان را می توان در زمره مراکز مهم ساخت ظروف نقره کوب و مس کوب دانست.

شاید بتوان تصور نمود که موصل مهمترین مرکز فلز کاری این دوره بوده و نقاط دیگر از مکتب موصل تقلید نموده اند و یا اینکه هنرمندانی از موصل به نقاط دیگر مهاجرت و بکار کسب و تعلیم می پرداخته اند. بهترین نمونه این صنعت، تعدادی ظروف مفرغی نقره کوب است که از بوزینجرد همدان، بدست آمده و برای نمونه به شرح یک آفتابه و لگن اکتفا می شود.

کلیه سطوح داخلی و خارجی لگن مفرغی، به اشکال و صور متنوع، نقره کوب شده است. تزیین دیواره خارجی، چهار طرح دایره ای شکل است که در داخل آنها، نقوش شکارچی و با امیری که بر تخت نشسته و در پایین آن نوازندگان مشغول رامشگری اند به چشم می خورند در حد فاصل دوایر، انسانهایی هدیه بدست در حال حرکت مشاهده می گردند. در دست یکی از این افراد شییء شبیه جعبه و یا کشکول میباشد که روی آن عبارت علی ابن حمودالموصلی کنده کاری شده است.

در لبه داخلی و خارجی و همچنین پایین لگن عباراتی بخط نسخ و ثلث دیده می شود. قسمت فوق العاده زیبا و جالب لگن، کف خارجی آن است که با نقوش هندسی 6 ضلعی که هر ضلع به شکل لوزی است تزیین یافته است.

داخل 6 ضلعی ها، گلهای شش پر و انسانهای نشسته که بعضی مشغول نواختن آلات موسیقی و برخی صراحی در دست دارند مشاهده میگردد. نمونه دیگر، آفتابه مفرغی نقره کوبی است با دسته و لوله، که دسته آن افتاده است. طرز ساخت آفتابه نیز عین لگن است که ذکر آن رفت.

تنها مطلب جالب در اینجا امضای سازنده آن می باشد که بر روی گردن آفتابه نقره کوب شده و اگر احتیاطاً این شبهه ایجاد می شد که نام سازنده لگن ممکن است حقیقی نباشد و عبارت حمود الموصلی که حک شده بعداً به آن اضافه شده امضای نقره کوب شده بر روی گردن آفتابه این شبهه را به کلی رفع می نماید.

اگر چه هنر فلزکاری در ادوار بعد بخصوص در دوران صفویه فوق العاده ترقی نمود و نمونه های جالبی از آن زمان در دست می باشد ولی ظروف نقره کوبی از این دوران با نقوش کنده کاری و یا مشبک تزیین شده اند.

از دوران قاجاریه، دو جعبه فولادی زر کوب با نوشته ی بخط نستعلیق، بطور برجسته در موزه ایران باستان موجود است که تا اندازه ای می توان آنها را ادامه هنر نقره کوبی قرون هفتم و هشتم هجری تصور نمود.

منبع: khabaronline.ir