خطبه غدیریه امام على(ع)

ممکن است افراد بسیارى در طول تاریخ از حادثه غدیر و اهمیت آن سخن گفته و از آن تعاریفى ارائه داده باشند، اما هیچ یک از این سخنان نمى توانند بیانگر عظمت و شکوه غدیر باشد، زیرا تنها کسانى مى توانندتعریف جامع از وقایع و حوادث عرضه نمایند که خود پدید آورنده آن باشند. تنها زیبنده خدا، پیامبر(ص) و على(ع) است که غدیر را به بهترین شکل معرفى نمایند.
پیامبر به دستور خداوند سبحان حادثه غدیر را در میان دو نزول قرآنى قرارداد: ابتدا فرمود: یاایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک، و افزود: وان لم تفعل فما بلغت رسالته(مائده،67) و پس از معرفى على(ع) به وسیله پیامبر(ع) با جمله من کنت مولاه فهذا على مولاه، خدا نیز فرمود: الیوم اکملت لکم دینکم واتممت علیکم نعمتى ورضیت لکم الاسلام دیناً(مائده،3)؛ یعنى واقعه غدیر، اکمال دین، اتمام نعمت و موجب رضایت و خوشنودى خداست و روز غدیر ظرف زمانى این ارزشها معرفى کرد.
على(ع) نیز در خطبه عید غدیر خود که خوب است آن را خطبه غدیریه بنامیم به تفسیر و تحلیل این رویداد عظیم تاریخ پرداخت. معرفى این خطبه که در گوشه و کنار برخى از کتابهاى ادعیه و روایت در غربت به سر مى برد و بررسى سند و کتابشناسى آن و شرح پاره هایى از آن، موضوع این جستار است.

1) متن خطبه غدیریه

الحمدللّه الذى جعل الحمد من غیر حاجه منه الى حامدیه طریقاً من طرق الاعتراف بلاهوتیته وصمدانیته وربانیته وفردانیته، و سبباً الى المزید من رحمته ومحجهً للطالب من فضله و کمنّ فى ابطان اللفظ حقیقه الاعتراف له، بانه المنعم على کل حمد باللفظ وان عظم واشهد ان لااله الا اللّه وحده لاشریک له، شهادهً نُزِعت عن اخلاص الطوى و نطق اللسان بها عباره عن صدق خفّى، انه الخالق البارئ المصور، له الاسماء الحسنى، لیس کمثله شیئ، اذ کان الشیئ من مشیته، فکان لایشبهه مکوّنه. واشهد ان محمّداً عبده ورسوله استخلصه فى القِدَم على سائر الامم على علم منه، انفرد عن التشاکل والتماثل من ابناء الجنس، وانتجبه آمراً وناهیاً عنه، اقامه فى سائر عالمه فى الاداء مقامه اذ کان لاتدرکه الابصار ولاتحویه خواطر الافکار ولاتمثله غوامض الظنن [الظنون] فى الاسرار لااله الا هو الملک الجبّار.

قرن الاعتراف بنبوته بالاعتراف بلاهوتیته واختصه من تکرمته بما لم یلحقه فیه احد من بریّته، فهو اهل ذلک بخاصّته وخلّته، اذ لایختص من یشوبه التغییر ولایخالل من یلحقه التظنین وامر بالصلاه علیه مزیداً فى تکرمته وطریقاً للداعى الى اجابته، فصلى اللّه علیه و کرّم وشرّف و عظّم مزیداً لایلحقه التنفید ولاینقطع على التأبید. وان اللّه تعالى اختص لنفسه بعد نبیّه(ص) من بریته خاصهً علاهم بتعلیته وسمّاهم الى رتبته وجعلهم الدعاه بالحق الیه والادلاء بالارشاد علیه لقرن قرنٍ وزمن زمنٍ، انشأهم فى القِدم قبل کل مَذْرَوٍّ و مَبْرُوٍّ انواراً انطقها بتحمیده والهمها شکره و تمجیده وجعلها الحجج على کل معترف له بملکه الربوبیه وسلطان العبودیه واستنطق بها الخرسات بانواع اللغات بخوعاً له، فانه فاطر الارضین والسماوات، واشهدهم خلقه، وولاّهم ما شاء من امره، جعلهم تراجم مشیته والسن ارادته عبیداً لایسبقونه بالقول وهم بامره یعملون، یعلم ما بین ایدیهم وما خلفهم ولایشفعون الا لمن ارتضى وهم من خشیته مشفقون، یحکمون باحکامه ویستنّون بسنته ویعتمدون حدوده ویودّون فرضه ولم یدع الخلق فى بُهم صُمّاً ولافى عمیاء بکماء، بل جعل لهم عقولاً مازجّت شواهدهم وتفرقت فى هیاکلهم وحقّقها فى نفوسهم واستعبدلها حواسهم فقرر بها على اسماع ونواظر وافکار وخواطر، الزمهم بها حجته واراهم بها محجته وانطقهم عما شهد [تشهد] به بالسن ذَرِبه بما قام فیها من قدرته وحکمته وبین عندهم بها لیهلک من هلک عن بیّنه ویحیى من حىّ عن بیّنه وان اللّه لسمیع علیم[انقال، 42] بصیر شاهد خبیر.

ثم ان اللّه تعالى جمع لکم معشر المؤمنین فى هذا الیوم عیدین عظیمین کبیرین، لایقوم احدهما الا بصاحبه، لیکمل عندکم جمیل ضعه [ضیعته] ویقفکم على طریق رشده ویقفو بکم آثار المستضیئین بنور هدایته ویشملکم منهاج قصده و یوفر علیکم هنیأ َ رفده، فجعل الجمعه مجمعاً ندب الیه لتطهیر ما کان قبله وغسل ما کان اوقعته مکاسب السوء من مثله الى مثله وذکرى للمؤمنین وتبیان خشیه المتقین ووهب من ثواب الاعمال فیه اضعاف ما وهب لاهل طاعته فى الایام قبله وجعله لایتم الا بالایتمار لما امر به، والانتهاء عما نهى عنه، والبخوع بطاعته فیما حثّ علیه وندب الیه فلا یقبل دیناً الا بولایه من امر بولایته ولاتنتظم اسباب طاعته الا بالتمسک بعصمه وعصم اهل ولایته.

فانزل على نبیه(ص) فى یوم الدوح ما بیّن به عن ارادته فى خلصائه وذوى اجتبائه وامره بالبلاغ و ترک الحفل باهل الزیع والنفاق وضمن له عصمته منهم، وکشف من خبایا اهل الریب وضمائر اهل الارتداد ما رمز فیه، فعقله المؤمن والمنافق، فاعزّ معزّ وثبت على الحق ثابت، وازداد جهله المنافق وحمیه المارق ووقع العَض على النواجد والغمز على السواعد. ونطق ناطق و نعق ناعق ونشق ناشق و استمر على مارقیته، ووقع الادغان من طائفه باللسان دون حقائق الایمان ومن طائفه باللسان وصدق الایمان، وکمّل اللّه دینه واقر عین نبیه(ص) والمؤمنین والمتابعین، وکان ما قد شهده بعضکم وبلغ بعضکم وتمت کلمه اللّه الحسنى على الصابرین ودمّر اللّه ما صنع فرعون وهامان وقارون وجنوده [هم] وما کانوا یعرشون وبقیت حثاله من الضلال لایألون الناس خبالاً یقصدهم اللّه فى دیارهم ویمحو اللّه آثارهم ویبید معالمهم ویعقبهم عن قرب الحسرات ویلحقهم بمن بسط اکفهم ومد اعناقهم ومکنهم من دین اللّه حتى بدلوه ومن حکمه حتى غیّروه وسیأتى نصراللّه على عدوّه لحینه واللّه لطیف خبیر وفى دون ما سمعتم کفایه وبلاغ. فتاملوا ـ رحمکم اللّه ـ ما ندبکم اللّه الیه وحثّکم علیه واقصدوا شرعه واسلکوا نهجه ولاتتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبیله.

ان هذا یوم عظیم الشأن، فیه وقع الفرج، ورفعت الدرج، ووضحت الحجج وهو یوم الایضاح والافصاح عن المقام الصراح ویوم کمال الدین و یوم العهد المعهود ویوم الشاهد والمشهود ویوم تبیان العقود عن النفاق والجحود، ویوم البیان عن حقائق الایمان، ویوم دحر الشیطان، ویوم البرهان، هذا یوم الفصل الذى کنتم توعدون، هذا یوم الملاء الاعلى الذى انتم عنه معرضون، هذا یوم الارشاد، ویوم محسنه العباد، ویوم الدلیل على الرّداد، هذا یوم ابدى خفایا الصدور ومضمرات الامور، هذا یوم النصوص على اهل الخصوص، هذا یوم شیت، هذا یوم ادریس، هذا یوم یوشع، هذا یوم شمعون، هذا یوم الأمن والمأمون، هذا یوم اظهار المصون من المکنون، هذا یوم ابلاء السرائر، فلم یزل ـ علیه السلام ـ یقول: هذا یوم هذا یوم، فراقبوا اللّه ـ عزّ وجلّ ـ واتقوه واسمعوا له واطیعوه، واحذروا المکر ولاتخادعوه وفتّشوا ضمائرکم ولاتواربوه، و تقربوا الى اللّه تعالى بتوحیده، وطاعه من امرکم ان تطیعوه ولاتمسکوا الکوافر، ولایجنح بکم الغى فتضلوا عن سبیل الرشاد باتباع اولئک الذین ضلّوا واضلّوا، قال اللّه ـ عزّ من قائل ـ فى طائفه ذکرهم بالذم فى کتابه: «انا اطعنا سادتنا وکبرائنا فاضلونا السبیلا ربنا آتهم ضعفین من العذاب والعنهم لعناً کبیراً» [احزاب،67و68]،وقال اللّه تعالى: «واذ یتحاجون فى النار فیقول الضعفاء للذین استکبروا انا کنا لکم تبعاً فهل انتم مغنون عنّا من عذاب اللّه من شئ قالوا لو هدانا اللّه لهدیناکم»1.

افتدرون الاستکبار ماهو؟ هو ترک الطاعهلمن امروا بطاعته، والترفع على من ندبوا الى متابعته والقرآن ینطق من هذا عن کثیر، ان تدبّره متدبّر، زجره ووعظه، واعلموا ایها المؤمنون انّ اللّه ـ عزّ وجلّ ـ قال: «ان اللّه یحب الذین یقاتلون فى سبیله صفاً کانهم بنیان مرصوص» [صفّ،4]، اتدرون ما سبیل اللّه ومن سبیله؟ ومن صراط اللّه؟ ومن طریقه؟ أنا صراط اللّه الذى من لم یسلکه بطاعه اللّه فیه هوى به الى النار، وأنا سبیله الذى نصبنى للاتباع بعد نبیه(ص) أنا قسیم الجنه والنار، وأنا حجه اللّه على الفجار والابرار وأنا نور الانوار، فانتبهوا من رقدهِ الغفله وبادروا بالعمل قبل حلول الأجل وسابقوا الى مغفره من ربکم قبل ان لیضرب بالسور بباطن الرحمه وظاهر العذاب. فتنادون فلا یسمع نداءکم وتضجّون فلا یحفل بضجیجکم وقبل ان تستغیثوا فلا ثغاثوا.

سارعوا الى الطاعات قبل فوت الاوقات، فکان قد جاءکم هادم اللذات فلا مناص نجاءٍ ولامحیص تخلیص. عودّوا ـ رحمکم اللّه ـ بعد انقضاء مجمعکم بالتوسعه على عیالکم والبرّ باخوانکم والشکر للّه ـ عزّ وجلّ ـ على ما منحکم واجمعوا یجمع اللّه شملکم وتبارّوا یصل اللّه الفتکم، وتهادوا نعم اللّه کما مناکم [وتهانوا نعمه اللّه کما هناکم] بالتواب فیه على اضعاف الاعیاد قبله او بعده الاّ فى مثله والبرّ فیه یثمر المال ویزید فى العمر والتعاطف فیه یقتضى رحمه اللّه وعطفه وهیّوا لاخوانکم وعیالکم عن فضله بالجهد من جودکم وبما تناله القدره من استطاعتکم واظهر البشر فیما بینکم والسرور فى ملاقاتکم والحمدللّه على ما منحکم وعودوا بالمزید من الخیر على اهل التأمیل لکم وساروا بکم ضعفاءکم فى ماکلکم وماتناله القدره من استطاعتکم وعلى حسب امکانکم. فالدرهم فیه بمأه الف درهم والمزید من اللّه ـ عزّ وجلّ.

وصوم هذا الیوم مما ندب اللّه تعالى الیه وجعل الجزاء العظیم کفاله عنه حتّى لو تعبّد له عبد من العبید فى الشبیبه من ابتداء الدنیا الى تقضیها، صائماً نهارها، قائماً لیلها، اذا اخلص المخلص فى صومه لقصرت الیه الدنیا عن کفایه، ومن اسعف اخاه مبتدءً وبرّه راغباً فله کاجر من صام هذا الیوم وقام نهاره. ومن فطر مؤمناً فى لیلته فکانما فطر فئاماً وفئاماً یعده ها بیده عشره.فنهض ناهض وقال: و ما الفئام؟

قال: مأه الف نبى و صدیق و شهید،فکیف بمن تکفّل عدداً من المؤمنین والمؤمنات، وأنا ضمینه على اللّه تعالى الأمان من الکفر والفقر، وان مات فى لیلته او یومه او بعده الى مثله من غیر ارتکاب کبیره فاجره على اللّه تعالى، ومن استدان لاخوانه واعانهم، فأنا الضامن على اللّه ان بقاه قضاه وان قبضه حمله عنه واذا تلاقیتم فتصافحوا بالتسلیم وتهانوا النعمه فى هذا الیوم ولیبلغ الحاضر الغایب والشاهد البائن ولیعد الغنى على الفقیر، والقوى على الضعیف، امر فى رسول اللّه(ص) بذلک، ثم اخذ ـ صلى الله علیه وآله ـ [علیه السلام] فى خطبه الجمعه وجعل صلاه جمعته صلاه عیده وانصرف بولده وسیعتد الى منزل ابى محمّد الحسن بن على(ع) بما اعدله من طعام وانصرف غنیهم وفقیرهم برفده الى عیاله.2

2) نگاهى گذرا به مفاد خطبه به عنوان سند جهانى اسلام

امام امیرالمؤمنین(ع) در یکى از روزهاى جمعه که مصادف با روز عید غدیر بوده است، خطبه اى ایراد مى کند که با حمد و ثناى الهى و با کلمات و جملاتى پر معنا و شهادت به وحدانیت ذات اقدس اله و بیان برخى از صفات ثبوتیه و سلبیه او، شروع مى شود، و پس از تشریح اهمیت نبوت و رسالت، و بیان این که گواهى به نبوت، قرین اعتراف به لاهوتیت خداست، به بیان مسئله امامت و مقام امامان(ع) مى پردازد و درباره جایگاه واقعى ائمه، خلقت و نشأت وجودى آنها و دیگر ویژگى هایشان سخن مى گوید.

در ادامه به نقش پراهمیت خود مى پردازد و در کنار حجت ظاهر، شاهدى دیگر را بر حقانیّت خود مطرح مى فرماید. پس از آن، اهمیت روز جمعه و عید غدیر را خاطر نشان مى سازد و فلسفه روز جمعه و اعمال مستحب آن را بیان مى نماید. آنگاه به ارتباط توحید، نبوت و ولایت و دین با یکدیگر اشارت مى کنند و آثار و ثمرات معرفى ولىّ، در واقعه غدیر را به تفصیل بیان کرده و با تعابیرى بلند به تفسیر آن مى پردازد. پس از آن نصایح و پندهاى ارزشمندى مى دهد و با استناد به آیات قرآن مردم را به اطاعت خدا و رعایت تقوا و دورى از گناه تشویق مى نماید. سپس در بیان معناى استکبار، استکبار را سرپیچى از پیروى کسى که مى بایست اطاعت شود مى داند و به تفسیر «طریق»، «صراط» و «سبیل اللّه» مى پردازد و مى فرماید: صراط منم، سبیل اللّه منم، نورالانوار منم و… .
در پایان خطبه بار دیگر مردم را به اخلاق فردى، اجتماعى، مالى و… سفارش مى کند و استحباب روزه روز غدیر و پاداش بس عظیم آن را یادآور مى شود.

گوینده این سخنان کسى است که همه ملل اسلام به علم، فضل، کمال، مقام والا و عدالت و تقوایش اعتراف دارند؛ از این روى جاى دارد همگان به این خطبه به عنوان «سند جهانى اسلام» بنگرند و بدان احتجاج کنند، و به برکت آن، شبهه هاى اعتقادى خود را رفع کنند و مرزبندى هاى ساختگى میان فرقه ها را بردارند، پیوند وثیق میان توحید، نبوت، رسالت و امامت را درک کنند و براساس آن عقاید، احکام و معارف را از باب حکمت و علم نبى دریافت دارند.

3) خطبه غدیریه در منابع روایى

این خطبه اگرچه در کتب اربعه اول یافت نمى شود، اما در دیگر منابع معتبر وجود دارد که برخى از آنها را یادآور مى شویم.

1ـ مصباح المتهجد وسلاح المتعبد: به حسب ظاهر مرجع اصلى این روایت «مصباح المتهجد وسلاح المتعبد» تألیف شیخ طوسى، مؤلف کتابهاى «استبصار» و «تهذیب الاحکام»، از کتب اربعه است، که نویسنده مقاله نیز روایت را از تصویر نسخه خطى آن نقل مى کند.3

2ـ منابع دیگر: پس از شیخ طوسى، دیگر نویسندگان، مؤلفان جوامع روایى و ادعیه، این روایت را با واسطه و یا بى واسطه از شیخ طوسى و «مصباح المتهجد» نقل کرده اند، که برخى از آنها تمام خطبه را نقل کرده اند و بعضى تنها به نقل پاره هایى از آن بسنده کرده اند.

الف: منابعى که همه خطبه را نقل کرده اند

1. اقبال الاعمال: رضى الدین ابوالقاسم على بن موسى بن طاووس (متوفاى664)، تمام این خطبه را در کتاب «اقبال الاعمال» نقل کرده است، یادآورى مى کنیم ابن طاووس این روایت را به سند خود از شیخ طوسى و با همان سند شیخ با اندک تفاوتى در بعضى از کلمات نقل مى کند.4

2. مصباح کفعمى:شیخ تقى الدین ابراهیم بن على ابن الحسن … الکفعمى (متوفاى905)، این خطبه را از «مصباح المتهجد»، در کتاب خود به نام «جنه الامان الواقیه وجنه الایمان الباقیه» معروف به «مصباح کفعمى» با کمى تفاوت آورده است.5

3. بحارالانوار: علامه ملا محمّد باقر مجلسى، این خطبه را از «مصباح الزائر»، تألیف سید ابن طاووس، صاحب «اقبال الاعمال»، و به طور کامل در «بحارالانوار» نقل کرده است، لکن با نسخه «مصباح المتهجد» اندکى تفاوت دارد.6

4. مصباح الزائر: از آنجا که علامه مجلسى این خطبه را از «مصباح الزائر» نقل مى کند بى شک این کتاب نیز از جمله منابعى است که خطبه را به طور کامل ذکر کرده است، ولى باید توجه داشت که چون مؤلف «اقبال الاعمال»، «مصباح الزائر» یک نفر است و کتاب اخیر اولین تألیف سید ابن طاووس است، ممکن است این دانشمند آنچه را که در «اقبال الاعمال»، نقل کرده است همان باشد که در «مصباح المتهجد» بیان داشته است.

5. مسند الامام الرضا(ع): مؤلف این اثر، متن کامل خطبه را از کتاب «مصباح المتهجد» نقل کرده است.7

ب: منابعى که تنها به نقل پاره هایى از خطبه بسنده کرده اند

1. مناقب ابن شهر آشوب: رشید الدین محمّد بن على بن شهر آشوب مازندرانى (متوفاى588)، بخش کمى از این خطبه را در کتاب خود به نام «مناقب آل ابى طالب» نقل کرده است.8

2. وسائل الشیعه: شیخ حر عاملى بخشهایى از این روایت را که در ارتباط با استحباب روزه عید غدیر است از کتاب «مصباح المتهجد»، در کتاب الصوم «وسائل الشیعه» با ذکر سند نقل کرده است.9

3. تفسیر نورالثقلین: محدث مفسر عبدعلى حویزى، پاره هایى از این خطبه که در اهمیت عقل و خرد و کارایى آن است و مشتمل بر آیه شریفه لیهلک من هلک عن بیّنه…(انفال،42) است، ذیل همین آیه، و بخشى دیگر را به مناسبت آیه لاتمسکوا بعصم الکوافر…(ممتحنه،10) را در جاى دیگر آورده است.10

4. جامع احادیث الشیعه: در این مجموعه که زیر نظر آیه اللّه العظمى بروجردى، تدوین گردیده است، به مناسبت استحباب روزه در روز هجدهم ذو الحجه، بخشى از خطبه را که مربوط به روزه و صدقه است، نقل شده است.11

5. الغدیر: علامه امینى در کتاب «الغدیر» به ذکر بخشهایى از این خطبه که مشتمل بر واژه «عید» است به مناسبت «عید الغدیر العتره» پرداخته است.12 علامه امینى اگرچه خود تصریح نمى کند که خطبه را از کدام منبع نقل کرده است، ولى از قراین و شواهد و بویژه از پاورقى کتاب بخوبى معلوم مى شود که آن را از «مصباح المتهجد» نقل کرده است.

4) پژوهشى در سند خطبه

شیخ طوسى در کتاب «مصباح المتهجد وسلاح المتعبد» زیر عنوان «خطبه امیرالمؤمنین یوم الغدیر» مى نویسد:

…اخبرنا جماعه عن ابى محمّد هارون بن موسى التلعکبرى، قال حدثنا ابوالحسن على بن احمد الخراسانى الحاجب فى شهر رمضان سنه سبع وثلاثین وثلاث مأه، قال حدثنا سعید بن هارون ابو عمرو المروزى وقد زاد على الثمانین سنه، قال حدثنا الفیاض بن محمّد بن عمر الطوسى بطوس سنه تسع وخمسین ومأتین وقد بلغ التسعین، انه شهد ابا الحسن على بن موسى الرضا(ع) فى یوم الغدیر و بحضرته جماعه من خاصته وقد احتبسهم للافطار… وهو یذکر فضل الیوم وقِدمه فکان من قوله(ع) حدثنى الهادى [الکاظم(ع)] ابى، قال حدثنى جدّى الصادق(ع) قال حدثنى الباقر(ع)، قال حدثنى سید العابدین(ع) قال حدثنى ابى الحسین(ع) قال: اتفق فى بعض سنتى امیرالمؤمنین الجمعه والغدیر فصعد المنبر على خمس ساعات من نهار ذلک الیوم فحمد اللّه واثنى علیه حمداً لم یسمع مثله….

شیخ طوسى آنگاه خطبه غدیریه را تا پایان نقل مى کند.13

1ـ بررسى رجال و سند روایت
سلسله سند این روایت از دو بخش تشکیل شده است: بخش اول آن سلسله ذهبیه است که از امام هشتم، على بن موسى الرضا(ع) شروع و با واسطه ائمه معصومین(ع) به امام امیرالمؤمنین(ع) منتهى مى شود که تنها به جهت تبرک و تیمن، نام مبارک آنها ذکر شد. اما بخش دوم سند از شیخ طوسى و کتاب «مصباح المتهجد» آغاز و به «فیاض بن محمّد» منتهى مى شود که محور پژوهش در این بخش از مقاله است.

2ـ اهمال در روایت
این حدیث از نظر علم رجال و علم درایت، از روایتهاى «مهمل» به شمار مى رود، چرا که تعریف روایت مهمل به طور کامل بر این روایت منطبق است.

علماى رجال و درایت، در تعریف خبر مهمل گفته اند:
مهمل، روایتى است که برخى از رجال سند آن در کتابهاى رجالى ذکر نشده باشد و یا اگر ذکر شده وصفى از آن نشده باشد.14

ارباب رجال درباره رجال سند این روایت به جز «هارون بن موسى» که مدح و توثیق شده و با تعابیرى چون، وجه، ثقه، معتمد، جلیل القدر، عظیم المنزله وعدیم النظیر یاد شده است،15 از دیگران ذکرى به میان نیاورده اند و وصفى چه مدح و چه ذم و قدح درباره آنها نگفته اند. مراجعه به جوامع رجالى و سخن علامه نمازى شاهرودى گواه بر این گفته است. وى تصریح دارد که علماى رجال از على بن احمد، سعید بن هارون و فیاض بن محمّد طوسى سخنى به میان نیاورده اند.16 بنابراین، روایت مهمل است اما این باعث آن نمى شود که دست از روایت شسته و بدان توجهى نکنیم، چرا که میان دانشمندان علم رجال و درایت گفتار یکسان و هماهنگى وجود ندارد، و اتفاق و اجماعى بر میزان اعتبار روایت مهمل در بین نیست و در این باره دست کم سه نظریه وجود دارد.

آراء دانشمندان درباره روایت مهمل

1ـ روایت مهمل بسان روایت مجهول: این سخنى است که به شهید ثانى، مجلسى و ممقانى نسبت مى دهند که گفته اند: مجهول اعم از روایتى است که تصریح به مجهول بودن آن شده باشد و روایتى که مدحى و قدحى درباره آن ذکر نشده باشد.17
ممقانى ضمن این که روایت مهمل و مجهول را جزء اقسام خبر ضعیف مى شمارد مى افزاید: در «لب اللباب»18 نیز این قسم از روایات در حکم ضعیف دانسته شده است.19

2ـ مهمل، مجهول لغوى است: این گفته محمّدباقر استرآبادى در «رواشح» است، که معتقد است مجهول بر دو قسم است: مجهول اصطلاحى، یعنى روایتى که پیشوایان رجال نسبت به یکى از راویان آن حکم به جهالت نموده باشد، و مجهول لغوى یعنى روایتى که از راوى آن در کتابهاى رجالى نام برده نشده است. در قسم اول مسلماً روایت ضعیف است ولى در قسم دوم نمى توان حکم به ضعف و صحت نمود.20

3ـ روایت مهمل جزء روایت ممدوح است: این عقیده علامه حلى و ابن داود (محمّد بن احمد بن داود) و گذشتگان از رجالیان است. مولف «قاموس الرجال» مى نویسد:
علامه، مهمل را اصلاً عنوان نکرده و ابن داود نیز آن را در جزء اول کتاب و در شمار روایتهاى ممدوح ذکر کرده است.

مفهوم این کار این است که به روایت مهمل عمل مى کرده اند همانند عمل به خبر ممدوح.
مؤلف« قاموس الرجال» با تعبیر «هو الحق الحقیق بالاتباع و علیه عمل الاصحاب» آن را تایید مى کند.21
در نتیجه باید گفت، از آنجا که نسبت به رجال روایت مهمل تصریحى بر جهل و قدح نشده است و میان دانشمندان نیز سخن یکسانى در بى ارزشى روایت مهمل وجود ندارد، و از سوى دیگر علامه مجلسى با فرض بى اعتبارى و ضعف روایت مهمل، این خطبه را در «بحارالانوار» نقل کرده است مى توان آن را تلقى به قبول کرد، بویژه اینکه بزرگانى چون شیخ طوسى، ابن طاووس، کفعمى، حرّ عاملى و امینى این خطبه را نقل کرده اند.

منبع: آوینی ـ علوم حدیث – شماره7