زیلوبافی یزد جامانده از زیر اندازهای سنتی

زیلو بافی یکی از هنرهای با ارزش بوده که نشان از دقت نظر و نگاه ظریف و زیبا پسند ایرانیان دارد. این که این هنر نخست از کدام نقطه از ایران بزرگ برخاسته به درستی نمی توان مشخص کرد؛ چرا که تاریخی دقیق تر وجود ندارد و منابع مکتوب نیز دارای آن چنان اطلاعاتی نیستند که بتوان از روی آن ها سوابق تاریخی زیلو را بررسی کرد.

در منابع تاریخی موجود نیز مشخصاً به زیلو پرداخته نشده و تنها هر کجا نامی از بنایی خاصه مساجد بوده در توصیف موقعیت و دارایی های آن مسجد نامی از زیلو نیز به میان آمده است؛ با توجه به اینکه این نوشتارها نیز اطلاعات کمی از زیلوهای بعد از اسلام به دست می دهند و مطلبی درباره ویژگی های این هنر در قبل از اسلام ندارند.

درباره چگونگی شکل گیری این هنر برخی نیز بر این نظرند که زیلوبافی متأثر از حصیربافی و مرحله تکامل یافته حصیربافی است و برخی نیز واژه زیلو ( zillu ) را در فرهنگ غرب برخاسته از همین هنر حصیربافی می دانند و معتقدند که این واژه از فرهنگ ایران به غرب راه یافته و نتیجه آنکه چون زیلو شباهت بسیاری به حصیربافی دارد، بدین نام شهره شده است.

زیلو که بافت آن در استان یزد و خاصه در شهری چون میبد از جایگاهی والا برخوردار بوده است، از قدیمی ترین محصولات صنایع دستی استان به شمار می رود، به طوری که در میبد قدمت آن به پیش از اسلام می رسد و حتی عقیده بر این است که زیلو از ابداعات آن خطه بوده و گسترش بافت آن به وسیله استادکاران میبدی صورت گرفته است.

زیلو فرش دشت های کویر، دارای ظاهری ساده، خنک و با دوام است که می تواند طراوت شن های کویر را در شب های تابستان به تن آدمیان گرما زده بنشاند و خستگی روز را از تن آنها بیرون کند.

خاستگاه این فرش و مرکز گسترش آن در میبد بوده اگر چه باید دانست که استادکاران میبد دیر زمانی است که با زیلوبافی آشنایی دارند و قطعاً در شیوه بافت و نقوش آن دخل و تصرفاتی کرده اند، ذکر این نکته که میبد خاستگا هنر و صنعت زیلوبافی بوده و زیلو بافان میبد آن را به دیگر شهرها برده و گسترش داده اند، خالی از اغراق نیست.

اگر چه ذکر این نکته لازم است که آن چه از زیلوهای قدیمی در مساجد استان یزد می توان یافت عمدتاً در کارگاه های زیلوبافان میبد طراحی و اجرا شده است که برخی از این زیلوها ثبت و ضبط تاریخی پیدا کرده و بسیاری نیز به سبب بی توجهی از بین رفته اند.

این رشته از صنعت، به دلیل ویژگی خاص کاربری، عدم وابستگی به فناوری خارج، اشتغال زایی و رابطه با صنعت جهانگردی از جایگاه ویژه ای برخوردار است.
زیلوبافان میبدی این صنعت را از ابداعات اجداد خود می دانند و از گذشته روستاها و شهرهای این منطقه مرکز زیلوبافان ایرانی بوده و اینک نیز کارگاه های زیلوبافی در این شهرستان دایر و فعال است.

نفیس ترین زیلوی میبد نیز متعلق به قرن ۱۲ هجری قمری است که بر روی آن ۲۴ سجاده طراحی شده و در حاشیه آن نام واقف و تاریخ ۱۱۸۸ هجری قمری نقش بسته است.

از دیگر زیلوهای قدیمی و بی نظیر بافت میبد می توان به زیلوی مسجد جامع هفتادر در عقدا مربوط به قرن ‪ ۱۱هجری قمری، زیلوی آویخته در مسجد امیر چخماق یزد مربوط به قرن ‪ ۱۳هجری قمری و زیلوهای کهنه مسجد رکن آباد میبد اشاره کرد.

● مواد اولیه
نخ پنبه که به عنوان ماده اولیه و پایه تولید زیلوست در گذشته به کمک چرخ های نخ ریسی در محل تولید می شد. پنبه را بعد از ریسیدن به کلاف می کردند و برای تار و پود زیلو به کار می بردند. این نخ در اصطلاح محلی هری یا «نخ رسمی » نام داشت زیلویی که با نخ رسمی بافته می شد، دارای استحکام زیادی بود و ظرافت آن نیز به کیفیت مرحله نخ ریسی و البته دقت در بافت بستگی داشت.

● رنگ و بافت
سایر فرش های تولید شده در ایران از تنوع رنگی کمی برخوردار است. اگر چه تعداد رنگ هایی که به طور مجزا در زیلوهات به کار می رفته قابل توجه است، هر فرش به تنهایی معولاً دارای دو رنگ بوده است؛ مانند سبز، نارنجی، آبی ، سفید، قهوه ای، سفید، زرشکی، سفید و گلی، آبی.

این سادگی و بی پیرایگی باعث شده است که زیلو با معماری مکانی که مفروش کرده هماهنگ شود. خلاصه زیلوهای مسجدی که رنگ آبی و سفید آن تطبیقی کامل با رنگ کاشی های فیروزه ای و رنگ آجر کاری ها و گچ بری ها داشته است.

بسیاری از نقوش زیلو نیز متأثر از نقش های آجرکاری ها و کاشی کاری های مساجد بوده است.
رنگ های به کار رفته در زیلو نیز همانند سایر مواد آن در منطقه تهیه می شده است. ماده اولیه آن رنگ ها عموماً روناس (برای رنگ های طیف قرمز )، نیل (برای رنگ های طیف آبی)، و پوست گردو (برای رنگ های طیف قهوه ای) بود.
این رنگ ها که منشأ گیاهی داشت، ثابت بود و در مقابل نور خورشید و شستشو مقاومت بسیاری از خود نشان می داد.

چنان که اشاره شد زیلوهای قدیمی متأسفانه در بدترین شرایط ممکن نگهداری شده اند؛ با این وجود پس از گذشت چند قرن رنگ خود را همچنان حفظ کرده اند.

زیلوها از نظر کاربرد و رنگ به طور کلی به سه گروه تقسیم می شوند:
۱) زیلوهایی که با رنگ آبی و سفید بافته می شود و مختص مساجد و اماکن متبرکه است.

۲) زیلوهای جوهری که با رنگ آبی و گلی بافته می شود و برای مصارف خانگی کاربرد دارد. این نوع زیلو نسبتاً ارزان قیمت است.

۳) زیلوهای نفتال که با رنگ سبز و گلی بافته می شود و مرغوب ترین نوع زیلوست.

ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که اگر روزی از روی زیلوی میبد فرشی صنعتی ساخته شود که چند صد سال کار کند و با عرضه به جهانیان میلیون ها دلار در آمد برای کشور عاید شود نباید شگفت زده شد زیرا الیاف اکرولیک و پلی استر برای مبتلایان به اگزمای پوستی مضر است لذا مفروشات طبیعی به مانند “زیلو” بهترین مفروشات برای این بیماران است.
منبع:chtn.ir