انواع خاک و مواد تشکیل دهنده آنها

تمایز انواع خاک‌ها از نقطه نظر کشاورزی به نوع و مقدار مواد آلی موجود در آن بستگی دارد

 

آشنایی با انواع خاک

یکی از انواع خاک که می توان نام برد خاک رسی است. ذرات رس (Clay) دارای قطری کوچکتر از 0.002 میلی‌متر می‌باشند و در حدود 50% خاک را تشکیل می‌دهند.  انواع بسیار مختلفی از خاک ها وجود دارد و هر یک مشخصه های بی همتایی از نظر رنگ، بافت، ساختمان و محتویات دارند. انواع خاک های رسوبی عبارتند از خاک های رسوبی بافت ریز و خاک های رسوبی بافت درشت.

خاک چیست؟

خاک را می توان مواد آلی و غیرآلی روی سطح زمین تعریف کرد که محیطی را ​​برای رشد گیاهان فراهم می کند. خاک که در طول زمان و به کندی ایجاد می شود، از مواد مختلف زیادی تشکیل شده است. در خاک مواد غیرآلی و نیز موادی که حیات ندارند وجود دارد که شامل سنگ های فرسایش یافته و مواد معدنی هستند. فرسایش فرآیندی مکانیکی و یا شیمیایی است که در اثر آن سنگ ها به قطعات کوچک تری تبدیل می شوند.

 

هنگامی که سنگ ها فرومی پاشند، با مواد آلی مخلوط می شوند. مواد آلی موجود در خاک موادی هستند که منشأ آنها موجودات زنده اند. به عنوان مثال، وقتی گیاهان و جانوران می میرند و تجزیه می شوند، مواد مغذی ای را آزاد می کنند که به خاک برمی گردد.

علمی که خاک را مطالعه می کند خاک شناسی نامیده می شود.

 

انواع مواد تشکیل دهنده خاک‌ها

خاک ابتدا به کندی به صورت سنگ تشکیل می شود و بعد بر اثر فرسایش در نزدیکی سطح زمین به صورت ذرات ریز (ماده منشأ) در می آید. مواد آلی هم با مواد غیر آلی (ذرات سنگ، مواد معدنی و آب)  مخلوط می شوند تا خاک تشکیل شود.

 

موادی که خاک‌ها را تشکیل می‌دهند به چهار قسمت تقسیم می‌شوند:

♦ مواد سخت موجود در خاک: مواد سخت خاک را ترکیبات معدنی تشکیل می‌دهند ولی ممکن است دارای مقداری مواد آلی نیز باشند. البته این ترکیبات معدنی موجود در خاک از تخریب سنگ‌های اولیه یا سنگ مادر حاصل شده‌اند که گاهی اوقات همراه با مواد تازه کلوئیدی و نمک‌ها می‌باشند.

 

♦ موجودات زنده در خاک‌ها: تغییراتی که در خاک‌ها انجام می‌پذیرد بوسیله موجودات زنده در خاک انجام می‌گیرد. قبل از همه ریشه گیاهان، باکتری‌ها، قارچها، کرم‌ها و بالاخره حلزون‌ها در این تغییرات شرکت دارند.

♦ آب موجود در خاک‌: آبی که در خاک وجود دارد حمل مواد حل‌شده را به عهده دارد که البته این مواد حمل شده برای رشد و نمو گیاهان به مصرف می‌رسد. آب موجود در خاک‌ها از باران و آبهای نفوذی، آب جذب شده و بالاخره آبهای زیرزمینی تشکیل شده که در مواقع خشکی از محل خود خارج شده و بمصرف می‌رسد.

♦ هوای موجود در خاک: هوا همراه با آب در خوه‌های خاک‌ها وجود دارد که البته این هوا از ضروریات رشد و نمو گیاهان و ادامه حیات حیوانات می‌باشد. مقدار اکسیژنی که در هوای موجود در خاک وجود دارد از دی اکسید کربن کمتر است و این بدان علت است که ریشه گیاهان برای رشد و نمو اکسیژن مصرف کرده و دی اکسید کربن پس می‌دهند.

 

انواع خاک

به انواع خاک هایی که به تازگی تشکیل شده اند خاک انتی سول گویند

 

انواع خاک وجود دارد که هر کدام از خاک ها مشخصه های بی همتایی از نظر رنگ، بافت، ساختمان و محتویات دارند. عمق خاک هم متفاوت است. نوع خاک در یک منطقه نوع گیاهانی که می توانند در آن رشد کنند را تعیین می کند.

 

12 نوع خاک وجود دارد که عبارتند از:

1. خاک آلفوسولز Alfisols

2.خاک اریدیسولز (Aridisols)

3. خاک انتیسول (Entisols)

4. خاک هیستوسولز (Histosols)

5. خاک اینسپتیسولز (Inceptisols)

6. خاک مولیسولز(Mollisols)

7.خاک اکسیسولز (Oxisols)

8.خاک اسپودوسولز (Spodosols)

9. خاک آلتیسولز (Ultisols)

10.خاک ژلیسولز (Gelisols)

11. خاک اندیسولز(Andisols )

12. خاک ورتیسولز (Vertisols)

 

رده ها و سیستمهای نوین طبقه بندی انواع خاک :

1. خاک آلفی سولها ( شامل انواع خاک هایی با عناصر بازی زیاد و افق های آرجیلیک)

آلفی سول یکی از انواع خاک است در واقع اگر خاکی دارای افق آرجیلیک باشد را خاک آلفی سول می نامند وبه معنی خاکهای پادزول قهوه ای خاکستری، چرنوزم فرسوده و پلانوسولهای وابسته و half bog است و منشا و ریشه لغتی ندارد.

 

2.  خاک اریدی سول (خاک های مناطق خشک)

خاک اریدی سول از دیگر انواع خاک می باشد. اگر خاکی بیش از نیم سال خشک باشد و بدون اپی پدون مالیک باشد را خاک اریدی سول مینامند و به معنی خاک های بیابانی، خاکهای بیابانی قرمز رنگ، سیرزوم، سولونچاک، بعضی از خاک های قهوه ای یا قهوه ای متمایل به قرمز و خاک های سولونتز است و در زبان لاتین به معنی خشک است.

 

3 . خاک انتی سول (خاک هایی که به تازگی تشکیل شده اند)
به انواع خاک هایی که به تازگی تشکیل شده اند خاک انتی سول گویند. اگر خاکی نشانه ای از تکامل افقهای پیدایش درآن دیده نشود و یا بسیار کم باشد را خاک انتی سول می نامند و به معنی خاک های آزونال و بعضی از خاک های low homic gley است و منشا و ریشه لغتی ندارد.

 

خاک اینسپی سول شامل انواع خاک های نارس با ویژگی های شناسایی اندک می باشد

 

4 . خاک های هیستوسول (خاکهای آلی):

هیستوسولها  از انواع دیگر خاک هستند. اگر خاکی دارای بیش از 30 درصد مادۀ آلی تا عمق 40 سانتی متری باشد را خاک هیستوسول می نامند و به معنی خاکهای باتلاقی است و در زبان یونانی به معنای بافت است.

 

5. خاک اینسپی سول ( انواع خاک های نارس با ویژگی های شناسایی اندک )
انواع خاکی را گویند که دارای اپی پدونهای آمبریک، مالیک، پلاگن و یاافق کامبیک باشد و به معنی بعضی خاکهای جنگلی قهوه ای و خاکهایsol brun acide, low homic gley, humic  gley است و در زبان لاتین واژه inceptum به معنای شروع و آغاز است.

 

6. خاک های مالی سول (شامل انواع خاک های علفزارهای استپی و چمنزارها)

مالی سول از دیگر انواع خاک می باشد. اگر خاکی دارای اپی پدون مالیک باشد را خاک مالی سول می نامند و به معنی خاکهای بلوطی، چرنوزم، بیرونیزم، رندزینا، برخی خاکهای قهوه ای، قهوه ای جنگلی و خاکهای وابسته گلی هومیک و سولونتز است و در زبان لاتین به معنی نرم است.

 

7. اکسی سولها (شامل انواع خاک های سرشار از سزکویی اکسید با هوادیدگی زیاد مناطق میانی گرمسیری)

اگر خاکی تا عمق 2 متری دارای افق اکسیک بوده و بدون افق آرجیلیک باشد را خاک اکسی سول می نامند وبه معنی خاکهای لاتریت و خاکهای لاتوسول است ودر زبان فرانسه به معنی اکسید است.

 

8. خاک اسپودوسولها (شامل انواع خاک هایی با انباشتگی سزکویی اکسید و هوموس در بخش زیرین خاک)

اگر خاکی درون عمق 2 متری از سطح خاک دارای افق اسپودیک باشد را خاک اسپودوسول می نامند و به معنی خاکهای پادزول، پادزول قهوه ای و پادزول های تحت تاثیر آبهای زیر زمینی است ودر زبان یونانی به معنی خاکستر گیاهی است.

 

9.خاک آلتی سول (انواع خاک های جنگلی با وضعیت بازی کم)

اگر خاکی دارای افق آرجیلیک باشد اما اشباع بازی آن در PH برابر 2/8 متری از 35 درصد کمتر باشد را خاک آلتی سول می نامند و به معنی خاکهای پادزول زرد رنگ و قرمز رنگ، خاکهای لاتریتی قهوه ای سرخ، پلاسونول های وابسته و بعضی از BOGS – HALF است و در زبان لاتین به معنی پایان می باشد.

 

10. خاک  ژلیسولز (Gelisols)

11. خاک اندیسولها (خاکسترهای آتشفشانی)

خاک اندیسول از دیگر انواع خاک می باشد در واقع اگر خاکی دارای بیشتر از 25 سانتی متر خصوصیات آتشفشانی و بدون افق آلبیک باشد را خاک اندیسول می نامند  و به معنی آنئو است و در زبان ژاپنی به معنی خاک سیاه است.

 

12. خاک ورتی سول (انواع خاک های رُسی تیره با ویژگی چروکیدگی و تورم)

خاک ورتی سول از دیگر انواع خاک می باشد در واقع اگر خاکی در همۀ افقهای خود بیش از 30 درصد رُس داشته باشد، خشک باشد و در آن تعدادی شکاف تاعمق 50 سانتی متری دیده شود را خاک ورتی سول می نامند و به معنی خاکهای کروموسول است و در زبان لاتین به معنی چرخیدن است.

 

انواع خاک‌ از لحاظ سنگ‌های تشکیل دهنده

خاک سیلتی یکی از انواع خاک ها است که 50% آن را ذرات سلیت تشکیل می دهد

 

انواعی از خاک بر حسب دانه‌های تشکیل دهنده خاک و هم‌چنین شرایط میزالوژی و پتروگرافی زمین وجود دارد که عبارتند از :

• خاک رسی:

یکی از انواع خاک که می توان نام برد خاک رسی است. ذرات رس (Clay) دارای قطری کوچکتر از 0.002 میلی‌متر می‌باشند و در حدود 50% خاک را تشکیل می‌دهند. خاک‌های رسی چون دارای دانه‌های بسیار ریزی هستند به خاک سرد معروفند و در مقابل رشد گیاهان مقاومت نشان داده و رشد آنها را محدود می‌کنند.

 

•  خاک‌های سیلتی:

خاک های سیلتی از دیگر انواع خاک می باشد. 50% این نوع خاک‌ها را ذرات سلیت تشکیل داده است که دارای قطری بین 0.05 تا 0.002 میلی‌متر می‌باشند و بر حسب اینکه ناخالصی مثل ماسه، رس و غیره بهمراه دارند به نام خاک‌های سیلتی ماسه‌ای و یا سیلتی رسی معروفند.

 

• خاک‌های ماسه‌ای :

این نوع از خاک‌ها از 75% ماسه تشکیل شده‌اند. قطر دانه‌ها از 0.06 تا 2 میلیمتر است و بر حسب اندازه دانه‌های ماسه به انواع خاک‌ های ماسه‌ای درشت، متوسط و ریز تقسیم می‌گردند. مقدار کمی رس خاصیت خاک‌های ماسه‌ای را تغییر می‌دهد و این نوع خاک آب را بیشتر در خود جذب می‌کند تا خاک‌های ماسه‌ای که فاقد رس هستند.

 

• خاک‌های اسکلتی :

خاک های اسکلتی از دیگر انواع خاک می باشد. خاکهای اسکلتی به خاکهایی اطلاق می‌گردد ک در حدود 75% آن را دانه‌هایی بزرگتر از 2 میلی‌متر از قبیل قلوه سنگ، دیگ و شن تشکیل می‌دهند. این خاک‌ها، آب را به مقدار زیاد از خود عبور می‌دهند و لذا همیشه خشک می‌باشند.

 

چند نمونه از انواع خاک در ایران

یکی از انواع خاک های رسوبی، خاک رسوبی بافت ریز می باشد

 

◊ خاک های رسوبی:

خاک های رسوبی از انواع خاک های موجود در ایران می باشند که مواد تشکیل دهنده ی این نوع از خاک ها، ته نشست رودخانه ای است. انواع خاک های رسوبی عبارتند از خاک های رسوبی بافت ریز و خاک های رسوبی بافت درشت.

 

– خاک های رسوبی بافت ریز:

خاک های رسوبی بافت ریز از انواع خاک های رسوبی می باشد که این نوع از خاک ها به صورت لایه لایه هستند و در بعضی موارد برخی از افقهای نیمرخ دارای مواد آلی است. وجود این مواد دلیل بر این است که این خاک مواد آلی دار قدیمی در زیر خاک جدیدتری مدفون گشته است. این خاک ها دارای مقدار زیادی کربنات کلسیم است و ممکن است خاک رسوبی، شور نیز باشد.

 

قابلیت کشاورزی خاک های رسوبی بافت ریز: این نوع از خاک چنانچه شور نباشد انواع مختلف گیاهان از قبیل گندم، جو، چغندر، سبزی ها و درختان میوه در آن به خوبی رشد کرده، محصول می دهند.

 

– خاک های رسوبی بافت درشت:

خاک های رسوبی بافت درشت از دیگر انواع خاک های رسوبی می باشند و این خاک ها دارای کم و بیش سنگریزه های گوشه دار هستند. این نوع خاک معمولا شور نیست مگر در مواردی که رسوب ها از مارنهای آهکی نمکی و گچی به وجود آمده باشد.

 

قابلیت کشاورزی خاک های  رسوبی بافت درشت: خاک های رسوبی بافت درشت حاصلخیز نیست زیرا از لحاظ پوشش گیاهی فقیر است و همچنین زیاد بودن سنگریزه در آن و کم بودن ظرفیت نگهداری آب  و غیره در کشاورزی چندان مورد استفاده قرار نمی گیرد. در مواردی که آب کافی و ارزان در اختیار باشد، قطعات کوچکی از آن برای ایجاد باغ های میوه و بیشه زار استفاده می شود.

 

◊ خاک های شور و قلیایی (سدیمی):

خاک های شور و قلیایی از دیگر انواع خاک موجود در ایران می باشد. این نوع خاک، مخصوص مناطق خشک و نیمه خشک و نیمه مرطوب است. منشاء شور بودن و قلیایی بودن آن به ماده اولیه یعنی سنگ اصلی، آب زیرزمینی شور و آب جاری شور می باشد. به عنوان نمونه زمینهای شور ابرکوه حاصل شور بودن آب زیرزمینی و یا سنگ اصلی شور این مناطق است.

 

قابلیت کشاورزی در انواع خاک های شور: از اراضی شور، به عنوان چراگاه برای دامها، به ویژه شتر و بز و گوسفند، استفاده می شود. زمینهای خیلی شور برای کشت گیاهان زراعتی گندم و جو و غیره مورد استفاده قرار نمی گیرد، مگر آنکه قبلا اصلاح شده باشد. بعضی از خاک های شور پس از آنکه اصلاح گردید محصول قابل توجهی می دهد.

 

قابلیت کشاورزی خاک های قلیایی: در خاک های قلیایی برعکس خاک های شور، سدیم محلول بسیار کم ولی سدیم قابل تبادل بسیار زیاد است. پ- هاش خاک های قلیایی بیش از 8 و نمک آن کم و ساختمان آن ستونی است.

خاک های قلیایی معمولا در سطح وسیعی دیده نمی شود بلکه به صورت لکه هایی با خاک های شور وجود دارد. قسمتی از این نوع خاک ها به صورت چراگاه مورد استفاده قرار می گیرد و قسمتی هم به صورت اراضی بایر بدون استفاده افتاده است.

 

◊ خاک های فلاتی:

خاک های فلاتی نیز از انواع خاک های موجود در ایران می باشند که شامل خاک های بیابانی (خاک های خاکستری و خاک های سرخ بیابانی)، خاک های قهوه ای و خاک های بلوطی رنگ می باشد.

 

◊ خاک های بیابانی (شامل انواع خاک های خاکستری و خاک های سرخ بیابانی):

خاک های بیابانی از دیگر انواع خاک موجود در ایران می باشند این نوع از خاک مخصوص آب و هوای بسیار خشک و زمین غالبا فاقد پوشش گیاهی است. اختلاف درجه حرارت بین شب و روز و تابستان و زمستان بسیار زیاد می باشد. این خاک ها از لحاظ مواد آلی بسیار فقیر و واکنش آن قلیایی است. افقهای متعددی در این نوع از خاک دیده نمی شود.

 

خاکهای سرخ بیابانی و همچنین خاکهای خاکستری بیابانی غالبا شور است. سطح وسیعی از ایران را انواع خاک های خشک (قرمز و خاکستری) پوشانیده است، این نوع از خاک ها در تمام زمین های خشک ایران وجود دارد. از آنجمله می توان زمین های بین اصفهان و نائین، نائین و یزد، کرمان و انار، بم و زاهدان، زاهدان و زابل (لوتک) و همچنین عباس آباد سر راه مشهد و غیره را نام یرد.

 

قابلیت کشاورزی خاک های بیابانی: در نقاطی که خاک های بیابانی شور نباشد و قشر سخت نمکی در زیر آن وجود نداشته باشد چنانچه آب کافی در اختیار باشد، می توان از از این نوع خاک ها به عنوان زمین زراعتی استفاده کرد و محصول قابل توجهی به دست آورد.

چون در این نواحی هوا خشک است نه تنها مواد غذائی خاک شسته نمی شود بلکه امکان دارد مقداری املاح مختلف نیز به وسیله آب زیرزمینی در هنگام تبخیر به سطح زمین بیاید و در آنجا جمع و انباشته گردد. از این رو خاک های نامبرده نمی تواند از لحاظ مواد غذایی (به استثنای ازت و فسفر) فقیر باشد.

 

◊ خاک های قهوه ای:

خاک های قهوه ای از انواع خاک های موجود در ایران می باشد

 

خاک های قلیای از دیگر انواع خاک ها هستند که می توان به آن اشاره کرد این خاک ها در شرایط آب و هوایی نیمه خشک تکامل می یابد. مقدار باران در مناطقی که خاک های قهوه ای استپی وجود دارد، 250 تا 400 میلیمتر در سال است. بیشتر این باران در فصل زمستان و بهار می بارد و تابستان این مناطق خشک است. خاک های قهوه ای استپی فراوانترین تیپ خاک موجود در ایران است.

 

قابلیت کشاورزی خاک های قهوه ای: 250 تا 440 میلیمتر باران سالیانه برای کشت صیفی بسیار کم ولی برای رویش غلات و گیاهان مرتعی کافی است. از این رو از خاک های قهوه ای در اراضی تقریبا مسطح و اراضی شیب دار غالبا به صورت مرتع استفاده می شود.

 

زمینهای هموار آن برای کشت غلات گندم و جو نیز مورد استفاده قرار می گیرد که محصول متوسط و گاه خوبی می دهد. چنانچه آب کافی در اختیار باشد، انواع مختلف گیاهان زراعی از قبیل پنبه، چغندرقند، چغندر گاوی، گندم، سبزی و غیره در این نوع خاک به عمل می آید.

 

◊ خاک های بلوطی رنگ:

خاک های بلوطی از دیگر انواع خاک موجود در ایران می باشد. این نوع از خاک  مختص آب و هوای نیمه خشک یا نیمه مرطوب است. بیشتر در زمینهای پرشیب و کوهستانی وجود دارد. خاک های بلوطی رنگ از لحاظ پوشش گیاهی غنی تر از خاک های قهوه ای استپی است. گیاهان اصلی این خاک ها را علفها و بوته ها تشکیل می دهند، با وجود این در ته دره ها درختانی مانند زبان گنجشک، بلوط و غیره نیز می رویند.

 

قابلیت کشاورزی خاک های بلوطی رنگ: در ایران از این نوع خاک ها برای کشت غلات و معمولا گندم دیم استفاده می شود. چنانچه آب قابل آبیاری در اختیار باشد با آبیاری مصنوعی، پنبه هم در آن نواحی می توان کاشت.

 

گردآوری : بخش علمی