تکراری ترین کلیشه های سینمای جهان

هفته نامه چلچراغ – نسیم بنایی: «باند، جیمز باند»؛ یک معرفی خاص و فراموش نشدنی که به امضای شخصی کاراکتر فیلم های جیمز باند تبدیل شده است. باند نخستین بار در فیلم «دکتر نو» یعنی اولین فیلم از مجموعه فیلم های کلاسیک جیمز باند خودش را به این شکل معرفی کرد و به همین راحتی نامش را برای همیشه در ذهن مخاطبان فیلم های سینمایی به ثبت رساند، اما این نام جیمز باند است که به خاطر مانده است. نام کاراکترهای دیگری که سعی دارند با تقلید از او ردی از خود در خاطر دیگران باقی بگذارند، تنها به عنوان یک مقلد بی خلاقیت ثبت می شود. البته نام خالق این کاراکترها به عنوان «بی خلاقیت» در ذهن ها می ماند.

معرفی باند در آن فیلم کلاسیک زیبا و بامعنا بود، اما این شکل از معرفی در فیلم های دیگر و در فضاهای واقعی کاملا بی معنا به نظر می آید. چند بار دیده اید کسی در عالم واقعیت خودش را این گونه معرفی کنید: «مظفری، جعفر مظفری»؛ مگر این که قصد خنداندن شما را داشته باشد. ژرار دو نروال، شاعر و نمایشنامه نویس فرانسوی می گوید: «نخستین مردی که زن را به یک گل سرخ تشبیه کرد، شاعر بود؛ و دومین مرد، یک احمق!»

فرار به کانون وحشت

عقل حکم می کند که وقتی شخصی با یک قاتل یا هیولا یا هر چیز وحشتناکی در خانه مواجه شود، از همان در جلویی به بیرون از خانه فرار کند. حالا چرا کاراکترها در فیلم های ترسناک مطابق حکم عقل عمل نمی کنند و به طبقه بالا یا زیرزمینی تاریک و ترسناک تر پناه می برند، جای سوال دارد. برخی از کاراکترها هم به داخل کمد لباس پناه می برند. حرکتی که با هیچ تحلیل منطقی در دنیای واقعی قابل توجیه نیست.

 اما اگر یکی از کاراکترها خرق عادت کرد و به بیرون از خانه فرار کرد، با یک کلیشه دیگر مواجه می شود؛ ماشینی نو که یک خط روی آن نیست و تا همین چند دقیقه پیش زیر پای همین کاراکتر کار می کرد، روشن نمی شود! فیلم ساز دیگر باید چه کار کند تا مخاطب دچار ترس و دلهره شود؟ از این بیشتر و جذاب تر؟

جا ماندن از اتوبوس

کوچه ها و خیابان ها را با سرعت نور می دود تا این که به ایستگاه اتوبوس یا مترو می رسد؛ همه چیز به خوبی پیش می رود و قرار است به زودی از مخمصه نجات پیدا کند که قطار راه می افتد. اگر اتوبوس باشد هم راننده با بی توجهی در وسیله نقلیه را می بندد و به راهش ادامه می دهد. اما هیچ کس از این اتفاقی که افتاده، غافل گیر نمی شود. تقریبا همه می توانند به راحتی حدس بزنند که «الان قطار یا اتوبوس راه می افتد و کاراکتر جا می ماند.»

عشق پیروز است

«عشق بر همه چیز پیروز است!» خیلی از فیلم های رمانتیکی که ساخته می شوند، تلاش دارند همین یک جمله را به مخاطب خود یاد بدهند. آن ها عاشقی دل خسته را به نمایش می گذارند که صبر و بردباری پیشه می کند و حتی اگر توسط معشوق یا معشوقه خود کنار زده شود، باز هم شب های متمادی زیر پنجره اتاقش سازی در دست می گیرد و آوازهای عاشقانه می خواند تا دل شخصی مقابل را نرم کند. بالاخره باید تلاش کرد، حتما عشق هم مرحله ای از سعی است.

مشت آهنین

«این محکم ترین مشتی بود که می توانستی بزنی؟» مهم نیست قهرمان داستان چه هیکل کوچکی داشته باشد و مهم نیست چه مشت محکمی از آدم بد ماجرا بخورد؛ او بدون شک این جمله را می گوید. حتی اگر قهرمان داستان از شدت ضربه ای که خورده به گوشه ای پرت شود و نتواند به درستی صحبت کند، باز هم آرام زمزمه می کند: «همه اش همین؟» گویی گفتن همین یک جمله او را شخصی شکست ناپذیر نشان می دهد، یا این جمله می تواند کاراکتر شرور را به اوج اندوه برساند که نتوانسته قهرمان را شکست بدهد.

دیدار آخر

یک یا چند نفر از کاراکترها قصد دارند به سفری کوتاه و حتی یک روزه بروند، تعداد زیادی از افراد خانواده های آن ها برای بدرقه می آیند. فرقی ندارد این سفر با کشتی باشد، یا قطار یا هواپیما، این قطعا سفر آخر است. کسانی که برای بدرقه رفته اند، دیگر این کاراکتر را نخواهند دید. احتمالا کسی که در حال سفر است، در هاله ای از مظلومیت نیز فرو می رود؛ خنده های دل نشینی از او به نمایش گذاشته می شود و به هر ترفندی در قالب همین کلیشه ها مخاطب در می یابد که باید برای همیشه با آن کاراکتر خداحافظی کند، چرا که این دیدار آخر است.

بزدل قهرمان

یک گروه از دوستان یا همکاران تصمیم می گیرند با هم به کوه نوردی بروند. در این گروه چند نفر یا حداقل یک نفر از ارتفاع می ترسد، اما عده ای دیگر در مقابل هیچ ترسی از ارتفاع ندارند. در پایان داستان کسی که ارتفاع وحشت داشته سالم و تندرست باز می گردد، اما کسانی که اعتماد به نفس کافی داشتند، از ارتفاع پرت می شوند و شاید حتی بمیرند. اما مخاطب از این طرح کلیشه ای چه نتیجه ای باید بگیرد؟ چند بار به این نتیجه برسد کافی است تا صحنه دوباره و دوباره تکرار نشود؟

چه کسی شلیک کرد؟

قهرمان داستان در دستان آدم بد ماجرا اسیر شده و حال بسیار بدی دارد. ناگهان صدای شلیک یک گلوله به گوش می رسد و صحنه ساکت می شود. قرار است مخاطب تصور کند این قهرمان به دست شخصیت شرور کشته شده است که ناگهان همان کاراکتر منفی نقش بر زمین می شود و از پشت سرش یک کاراکتر سوم نمایان می شود؛ همان کسی که قهرمان را نجات می دهد. حتما کسی که این فیلم را ساخته، انتظار دارد مخاطب بگوید: «وای! من غافل گیر شدم! کسی که این فیلم را ساخته، چقدر باهوش است!»

این صحنه کلیشه ای را معمولا کسانی خلق می کنند که تصور می کنند خیلی باهوش تر از مخاطب هستند. آن ها گاهی برای اثبات هوش سرشار خود کارهای دیگری هم می کنند، مثلا کاراکتر سومی که وارد ماجرا می شود، یک کودک است که قهرمان داستان را از مرگ نجات می دهد. اما واقعیت این است که این صحنه تکراری از دومین باری که در تاریخ سینما استفاده شده تاکنون دیگر غافل گیر کننده نبوده است.

شانس سوم

اگر کاراکتری در حال کلنجار رفتن با چیزی است که می تواند چند بار دیگر هم آن را امتحان کند، می توان با اطمینان گفت دفعه سوم موفق می شود. همیشه در تلاش سوم است که قفل گاوصندوق باز می شود، ماشین روشن می شود و بالاخره کاراکتر به نحوی نجات پیدا می کند. البته برخی از فیلم سازها تلاش می کنند کاراکتر را در دفعه دوم یا دفعه چهارم به موفقیت برسانند تا خود را از این کلیشه «شانس سوم» نجات بدهند. اما به هر حال این صحنه کسالت بار و خسته کننده چه در فیلم های بد و چه در فیلم های خوب به نمایش گذاشته می شود.

اشتباه تلفنی

مشغول مکالمه تلفنی با دوستش است که مکالمه به پایان می رسد. مخاطب پایان مکالمه را از واژه «خداحافظ» تشخیص نمی دهد. کاراکترها تلفن را به روی یکدیگر قطع کرده اند، به همین راحتی. شاید در صحنه های اکشن یا زمانی که کاراکتر در حال صحبت با دشمن خودش است، نیازی به رعایت ادب نباشد و کاراکتر با عصبانیت تلفن را قطع کند، اما همه آدم ها در شرایط عادی و عالم واقعی، دیالوگ تلفنی خود را با یک کلمه به پایان می رسانند: «خداحافظ».

این که فیلمنامه نویس سعی دارد در کمترین زمان، بیشترین محتوا را به مخاطب برساند و زمان بیشتری را برای صحنه های فیلم داشته باشد، قابل تحسین است، اما این دو ثانیه ای که از زمان فیلم گرفته می شود تا کاراکترها پشت تلفن با هم خداحافظی کنند، به مخاطب کمک می کند فضای واقعی تری را احساس کند.

فرار قطارانه

ممکن است آدم خود ماجرا باشد یا آدم بد؛ به هر حال باید فرار کند و برای فرار چاره ای ندارد جز این که روی سقف قطار بپرد. اما این اصل مشکل نیست! قطار در حال حرکت است؛ این هم مشکل بزرگی نیست. اصل قضیه این است که قطار در حال عبور از روی یک پل است که اتفاقا زیر آن یک رودخانه خروشان هم در جریان است. احتمالا اولین باری که چنین صحنه ای در سینما به نمایش درآمد، مخاطب ها از فرط هیجان چشم به پرده سینما دوخته بودند و پلک نمی زدند اما برای مخاطبی که فیلم های اکشن بسیاری دیده و به دنبال هیجانات جدید است، چنین صحنه ای صرفا تکراری و مسخره است.