آشنایی با سن گندم و نحوه از بین بردن آن

 

سن غلات از مهمترین آفات گندم و جو می باشد

 

نام علمی: Eurygaster integriceps

سن غلات از مهمترین آفات گندم و جو می باشد. این آفت با تغذیه از گندم و جو در مراحل مختلف رویشی موجب کاهش عملکرد (خسارت کمی) و از بین بردن خاصیت نانوایی (خسارت کیفی) می گردد. خسارت مربوط به سن معمولی گندم تاریخچه بسیار طولانی دارد و در حال حاضر مساله گیاه پزشکی ایران محسوب می شود. این روند در سال های اخیر شدید بوده است.

 

زیست شناسی و حشره شناسی سن گندم

طول حشره کامل ۸/۱۲-۸ و عرض آن ۸ -۵ میلیمتر است و علت اصلی دامنه نسبتا وسیع تغییرات در اندازه حشره کامل شیوه زندگی آفت است که بر اساس بررسی ها و مشاهدات در سراسر مناطق سن خیز کشور این حشره ۲ شیوه زندگی دارد که این خود منجر به تغییراتی در اندازه آفت شده است.

 

جمعیتی از این حشره که در زیستگاههای طبیعی واقع در ارتفاعات زندگی می کنند و ضمن تغذیه از گیاهان غیره زراعی به خصوص گندمیان و بدون آنکه پروازهای قابل توجهی انجام دهند، به زاد و ولد می پردازند، افراد این گروه کوچک و طول و عرض آنها به ترتیب ۵/۱۰-۸ و ۸/۶- ۵ میلیمتر است در حالی که گروه دوم از این حشره که از گندم و جو تغذیه می کنند بخصوص آنهایی که به مزارع آبی حمله ور می شوند جثه ای بزرگتر دارند و طول و عرض آ نها به ترتیب ۸/۱۲-۸/۹ و ۶/۸ – ۲/۶ میلیمتر می باشد.

 

رنگ حشره کامل بسیار متغیر بوده و رنگ عمومی آنها قهوه ای و زرد خاکی است که این نیز از روشن تا تیره تغییر می کند. به علاوه نمونه هایی به رنگ سیاه، قرمز، مسی و زرد کهربایی نیز دیده می شود.

 

سطح پشتی حشره کامل ممکن است عاری از هر گونه لکه مشخص و یا دارای لکه های تیره با ابعاد و شکلهای مختلف به خصوص روی سپر دیده می شود. در روی سپر و در حد فاصل آن با پیش گرده ۲ لکه روشن کوچک به چشم می خورد. سر حشره مثلثی است و نوک آن به جلو امتداد دارد. نزدیک خط فاصل بین سر و سینه دو چشم ساده و در دو گوشه جانبی سر دو چشم مرکب دیده می شود.

 

شاخک ۵ بندی است که بند پنجم آن بلندترین بند می باشد و پس از آن بند دوم بلند تر از بقیه است و بند سوم کوچکترین و بند اول و چهارم مساوی می باشد. پیش گرده شش ضلعی است و پا ها رنگ کلی بدن را دارند. و هر پنجه ۳ بند دارد. سپر بسیار بزرگ و رشد کرده است و به استثنای قسمت کوچکی از کوریوم، بال های رویی و دو حا شیه جانبی شکم، همه پشت حشره را می پوشاند. در حاشیه جانبی شکم که از زیر سپر بیرون می ماند ۵ لکه تیره رنگ دیده می شود که مشخص کننده مو قعیت ۵ بند شکمی است.

 

تنها اختلاف در شکل ظاهری حشرات کامل نر و ماده مربوط به قطعات بیرونی دستگاه تناسل آنهاست که در انتهای قسمت زیرین شکم واقع است.  این قطعه در حشرات نر ساده است و هیچ گونه تقسیم بندی در آن دیده نمی شود در حالی که در حشرات ماده به ۶ قسمت بزرگ و دو (۲) قسمت کوچک تقسیم می شود.

 

تخم حشره کروی و قطر آن یک میلیمتر است. رنگ تخم تازه سبز روشن است و روی تخم سوراخ های تنفسی (MICROPYLE) واقع است. رنگ پوره های سن اول بلافاصله بعد از خروج از تخم سبز بسیار روشن است که پس از چند ساعت متمایل به سیاه می شود.

 

تخم سن گندم

از سن دوم به بعد رنگ اصلی پوره ها نمایان می شود. وجه تمایز پوره ها به خصوص پوره های سنین ۴ و ۵ بسیار بارز است و بدین معنی که بال از سن چهارم پورگی جوانه می زند و در سن پنجم مشخص تر می شود.

 

مناطق انتشار سن گندم در حال حاضر از طرف باختر به مرز های ایران با عراق و ترکیه و از طرف خاور به مرز های کشور با افغانستان و پاکستان می رسد، به عبارت دیگر از مرز های غربی تا شرقی بجز کویرهای مرکزی فلات ایران زیر پوشش این حشره قرار دارد.  در شمال کشور این حشره به جز در نوار ساحلی دریای خزر در بقیه مناطق فعالیت خود را گسترش داده است و تا مرزهای ترکمنستان، آذربایجان و ارمنستان پیش رفته است در جنوب کشور نیز فقط نوار ساحلی دریای عمان و خلیج فارس و قسمتی از جلگه خوزستان از حملات این آفت مصون مانده است.

 

سن گندم زمستان را به صورت حشره کامل زیر علفهای هرز به ویژه گون Astragalus spp. و درمنه Artemisia spp. در دامنه کوه ها، زیر پوستک درختان شکاف زمین، دشت ها و حتی در مزارع گندم طی می کند. پس از افزایش تدریجی دما در اواخر زمستان یا اوایل بهار، مهاجرت سن مادر از مناطق زمستان گذران به مزارع گندم رخ می دهد. حداکثر تخم ریزی در هفته دوم و سوم اردیبهشت شروع می شود و تا دهه دوم خرداد ادامه می یابد. سن های کامل نسل جدید از دهه سوم خرداد در مزارع ظاهر می شود و مهاجرت آنها به سوی اماکن تابستانه از اواخر خرداد تا اوایل تیر ادامه دارد.

 

سن های مادر پس از استقرار در مزرعه به مدت یک تا دو هفته تغذیه می کنند و سپس جفت گیری می نمایند. این سن ها در پشت برگهای میزبان در جاهای متراکم مزرعه و معمولاً در دو ردیف ۷ تایی تخمگذاری می کنند تخم ها در دمای ۳۰-۲۰ درجه پس از دو هفته تفریخ می شوند. پوره های سن اول پس از تفریخ نورگرایی منفی دارند و به همین علت اغلب به صورت ردیفی و شبیه دسته تخم در قسمت های پایین بوته گندم دیده می شوند. صفر فیزیولوژیک سن گندم ۱۸/۸۵ درجه سانتیگراد و دمای موثر روزانه پوره ها ۲۷۵/۲۶ روز درجه محاسبه شده است.

 

در سن های زمستان گذران، پروتئین ضد یخ تولید می شود، که یکی از عوامل پایداری آفت در برابر شرایط سخت و سرمای زمستان است. توانایی های زیستی فرم مهاجر با فرم ساکن متفاوت است و سن های مهاجر توانایی بیشتری برای تحمل سرما دارند.

 

صفر فیزیولوژیک سن گندم ۵۸/۱۸ درجه سانتیگراد و مجموع دمای موثر روزانه پوره ها ۲۶/۲۷۵ درجه- روز تعیین شده است. دوره های مختلف پورگی با مراحل رشد و نمو گندم هماهنگی دارد، به صورتی که تغذیه اکثر سن ها در هنگام برداشت کامل می شود و سن ها با ذخیره کافی به پناهگاه تابستانه مهاجرت می کنند. سن ها به منظور فرار از گرمای تابستانه به دامنه های کوه با بازه دمایی ۲۵-۱۵ درجه سانتیگراد پناه می برند.

 

سن های مهاجر توانایی بیشتری برای تحمل سرما دارند

 

خسارت سن گندم در دوره رشد و نمو، ۳ مرحله دارد؛

۱- خسارت مربوط به سن‌های مادر؛ بعد از پرواز در ارتفاعات کوهستانی و ترک محل‌های زمستان گذرانی به طرف مزارع سبز غلات صورت می گیرد و تغذیه از شیره ساقه و برگ های جوان و سبز گندم صورت می گیرد. سن‌های مادر، خرطوم خود را به داخل نسوج سبز بوته‌ی گندم فرو نموده و از مواد غذایی مخصوصاً پروتئین گلوتن گندم تغذیه می نمایند، در این حالت، خوشه‌ها خشک و رنگ آن سفید می‌شود، خسارت در این مرحله کم و به جمعیت و تراکم حشره بستگی دارد اما چنانچه تعداد حشره در هر متر مربع مزرعه یک یا بیش از یک عدد باشد مبارزه شیمیایی ضرورت پیدا می‌کنند.

 

بعد از یک تا دو هفته تغذیه از برگ‌های جوان و ساقه گندم، سن‌ مادر جفت گیری می کند و هر حشره ماده حدود ۷۰ تا ۸۰ تخم در دسته‌های ۱۴ تایی (دو دسته ۷ تایی موازی هم) زیر برگ‌های سبز و جوان گندم می‌گذارد. تخم ها پس از مدتی باز می‌شوند و پوره ها (نوزادان سن) خارج می شوند.

 

در سنین ۴ و ۵ پورگی؛ حداکثر عمل تغذیه برای کامل شدن دوره پورگی و پیدایش حشرات بالغ جدید انجام می‌گیرد. پوره‌ها ۵ مرحله را می‌گذرانند تا به حشره کامل نسل جدید سن تبدیل شوند. پوره‌های سن اول خیلی کوچک و تیره رنگ هستند و در قسمت پایین بوته‌های گندم و پشت برگ ها در سایه زندگی می‌کنند. پوره های سن اول تا اواسط سن دوم بدون حرکت و تغذیه می‌مانند. پس از این مرحله تغذیه و رشد شروع می‌شود هر چه پوره ها بزرگ تر می‌شوند از گندم ها بیشتر تغذیه می‌کنند و خسارت زیادی می زنند.

 

خسارت مربوط به حشرات بالغ نسل جدید؛ در این مرحله، آفت سن، برای ادامه رشد و توانایی پرواز به ارتفاعات و آغاز استراحت تابستانی خود، احتیاج به تغذیه کافی از دانه‌های خوشه‌ گندم دارد. در این حال، خوشه گندم تقریباً سخت و محصول در حال برداشت است. این مرحله یکی از خطرناکترین مراحل آفت سن گندم می‌باشد و باعث چروکیدگی و لاغر شدن دانه های گندم می‌شود و مزه گندم نیز در این مرحله تغییر کرده و تلخ می شود؛ در این مرحله رنگ آفت سن گندم بین رنگ‌های آجری و سیاه است که از خوشه های گندم تغذیه می کنند.

 

خسارت در مرحله پورگی؛ در این مرحله، پوره ها باعث خراب شدن دانه ها می شوند و با وارد کردن ماده ای در دانه گندم، کیفیت نانوایی محصول را پایین می‌آورند. این ماده طعم و بوی نامطبوع و بدی دارد و برای سلامتی انسان مضر است.

 

آفت سن گندم در این مرحله می‌تواند تا ۱۰۰ % به دانه های گندم حمله کند و آنها را نابود کند.

 

از نشانه های دانه های سن زده گندم، یک نقطه تیره رنگ با هاله ی بی رنگ دور آن است که در متن زرد دانه گندم، کاملاً مشخص است. خوب است که بدانید که این خسارت با خسارت هیچ آفت و بیماری یکسان نمی باشد.

 

آفت سن گندم در این مرحله می‌تواند تا ۱۰۰ % به دانه های گندم حمله کند و آنها را نابود کند

 

پیشگیری و کنترل

به منظور پیشگیری و کنترل سن گندم از کاربرد مداوم آفت کش ها در بلند مدت می بایست خوداری کرد. در اغلب آفات مثل حشرات -کنه ها- نماتدها و بیماری ها و علف های هرز ثابت شده است که یک مدریت تلفیقی، شامل بکارگیری عملیات زراعی و کنترل بیولوژیکی می باشد. آفت کش ها فقط زمانی به کار گرفته می شوند که سایر روش های کنترل نتواند جمعیت آفت را به زیر سطح زیان اقتصادی پایین بیاورد. بهترین روش برای کنترل آفت روشی است که بتواند بر مبنای محاسبات اقتصادی قابل دوام و بی خطر برای محیط زیست باشد.

 

۱- کنترل زراعی :

این روش ها شامل مجموعه اقداماتی است که می تواند از طغیان های جدی سن گندم بدون نیاز به کاربرد آفت کش جلوگیری کند و غالبا نقش پیشگیری دارند، متنند:

 

– برداشت زود هنگام – زود کاشتن ویا کاشت واریاته های مقاوم تر – وجین کردن کامل علفهای هرز در تمام طول فصل – تناوب کشت با محصولاتی غیر از غلات – به زراعی در کشت غلات که باعث می شود گیاه بهترین رشد و نمو را داشته و در نتیجه زودتر برداشت شود.

 

۲- کنترل بیولوژیکی :

به دلیل اثرات فوری و آشکار بسیاری از آفت کش های در دسترس، استراتژی مبارزه بیولوژیک در مقایسه با مزایای روش های شیمیایی کاملا مورد غفلت قرار گرفته است.

 

۳ – کنترل شیمیایی :

به صورت کلی همه آفت کش ها اثر مرگ ومیر لازم روی سن گندم را دارند ولی کاربرد آفت کشها همیشه با عث کاهش جمعیت سن گندم نمی شود. از سم هایی که برای کنترل این آفت استفاده می شود می توان پیرتروئیدهای مصنوعی ما نند دلتامترین ( دسیس- دلتا مترین و دلتارین ) به دلیل سمیت کم برای پستانداران به کار گرفته می شود و نیز از آفت کش های متداول دیگر می توان هیدروکربن های کلره، و ارگانو فسفات ها مرگ و میر بالا برای سن گندم دارند.

 

باید دقت شود که اگر کاربرد سموم در زمان مناسب از نظر شرایط آب و هوایی صورت نگیرد اثرات لازم را نخواهد داشت و سم پاشی باید تکرار شود.

 

به طور کلی حشرات کوچکتر خیلی راحتر توسط یک حشره کش کشته می شوند، بهترین زمان سم پاشی در سن های غلات به خصوص سن گندم وقتی است که پوره های جوان شروع به تفریح می کنند. باید توجه کرد که سن های بالغ زمستان گذران در صورت داشتن تراکم بالا باید قبل از جفتگیری کنترل شوند.

 

منبع: keshtzar.com